Telegram-канал labbafkhaniki - رجبعلی لباف خانیکی: Неотсортированное

رجبعلی لباف خانیکی

29 апреля 2021 06:39

⭕️مسجدجامع فردوس، نماد عظمت تون

🖋 #رجبعلی_لباف_خانیکی

🔹شهر فردوس کنونی تا سال ۱۳۱۴خ تون نام داشته و مسجدی که اکنون مورد بحث ما است « #مسجد_جامع_تون» بوده است.
اگر چه علامه دهخدا در لغت‌نامه واژۀ «تون» را خرقه، روده، رَحِم، جثۀ آدمی و گلخن معنی کرده، اما به نظر می‌رسد که وجه تسمیۀ تون بیشتر به «بافندگی» مرتبط باشد زیرا در نواحی جنوب خراسان (قهستان) به کارگاه بافندگی «تون» می‌گویند و برخی نویسندگان شهر تون را به جهت فراوانی گارگاههای بافندگیش پر آوازه دیده‌اند از جمله «ناصرخسرو» در سفرنامه‌اش این گونه نوشته است: «شهر تون شهر بزرگی بوده است ... و گفتند در این شهر چهارصد
کارگاه بوده است که زیلو بافتندی» و «مقدسی» نیز نوشته است که: «بیشتر اهالی آن شهر بافندگانند».

🔹با توجه به آثار و شواهد بازمانده و نیز رد پای پر رنگ تون در متون تاریخی و سفر نامه‌ها از صدر اسلام تا سال ۱۳۴۷خ که زلزله‌ای مهیب آن را در هم کوبید، شهر تون یا فردوس کنونی همواره از رونق برخوردار بوده و اگر چه قحطی‌ها و یورشها و زلزله‌ها آسیب‌هایی به آن وارد کرده اما هیچ‌گاه از نقشه جغرافیا محو نشده است.
ستون‌های برجای مانده از صدر اسلام و محرابی از قرن ششم ه.ق در مسجد کوشک، مسجد جامع دو ایوانی عصر خوارزمشاهی، بخش نوسازی شدۀ مسجد کوشک و حمام کوشک مربوط به دوران تیموری، امام زاده ابراهیم متعلق به دوران تیموری و صفوی و مدارس بزرگ علیا و حبیبیه بازمانده از دوران صفوی و حمام‌ها و آب‌انبارهای متعدد متعلق به دوران‌های مختلف نشانه‌هایی از اهمیت و اعتبار همیشگی شهر تون می‌باشند. اما از میان آن‌ها «مسجد جامع» جایگاه خاص و والایی دارد.

🔹این مسجد که اکنون در میانه شهر ویرانۀ تون و در کنار راه ارتباطی فردوس_بشرویه واقع گردیده، یکی دیگر از مساجد دو ایوانی خراسان است که بنای آن برخوردار از نقشه و تزئینات معماری همان بناها می‌باشد.
مسجد جامع تون مانند دیگر مساجد دو ایوانی « #سبک_خراسانی» متشکل از یک میان‌سرا، یک ایوان قبله، دو شبستان بر دو سوی ایوان قبله و ایوان دیگری مقابل ایوان قبله و دو رواق در دو جانب شرق و غرب مسجد بوده که بعدها تغییراتی در آن داده شده است، از جمله ایوان شمالی مقابل ایوان قبله جمع‌آوری و به شبستان بزرگ ستونداری تبدیل گردیده و یک ردیف چشمه طاق نیز به جلو رواق‌های دو جانب مسجد اضافه شده که در نتیجه در حال حاظر فقط نما و ساختار جبهۀ سمت قبلۀ مسجد شیوۀ معماری عصر خوارزمشاهی را نمایندگی می‌کند.
اگرچه آن هم در پی خسارت زیادی که از زلزلۀ سال ۱۳۴۷خ دیده، مرمت و بازسازی شده است.

🔹مصالح ساختمانی این مسجد آجر است که دیوارها و پوشش‌ها و تزیینات معماری را شکل داده‌اند. مشخصۀ معماری مسجد جامع تون که با دیگر مساجد دو ایوانی سبک خراسانی وجه مشترک دارد، علاوه بر نقشه، پوشش جناقی با طاق و تویزه و آجرهای مشبک گره دار و آجر‌های تراش تزئیناتی است.
هنرمند معمار کوشیده است با تنوعی که به چیدمان آجرهای تراش داده، نقشهای گوناگونی را بر نمای پایه‌ها و لچکی‌ها به نمایش گذارد.
هنرمند همانند #مسجد_جامع_زوزن سرتاسر نمای هر یک از پایه‌های ایوان را با دو قاب «لا» مانند که با استفاده از آجرهای تراش تزیینی شکل گرفته، پوشانیده آن‌گاه درون قاب‌ها را با آجر‌های مشبک مستطیل شکل و حد فاصل دو قاب بر هر طرف ایوان را به شیوۀ #مسجد_جامع_گناباد با آجرهای مشبک بزرگ مربع شکل پوشانده‌اند، به گونه‌ای که سرتاسر پایه منقوش به نقش گره به نظر آید با این تفاوت که دو قاعدۀ آجرهای تزئینی این مسجد از حاشیه‌های تزئینی برخوردارند.

🔹در تزیینات معماری این مسجد نیز از تلفیق آجر و کاشی به گونه‌ای متفاوت استفاده شده به این معنی که درون هر یک از دو زاویۀ حاصل از تلاقی دو قاب «لا» مانند را با یک قطعه کاشی فیروزه‌ای رنگ مثلث شکل پر کرده‌اند.
لچکی‌های دو طرف طاق بر پیشانی ایوان هم با چیدمان آجر مزین بوده و آن چیدمان آجر به صورت «خفته راسته» است که بر اثر زلزله بیشتر آجرها فروریخته و اکنون اندکی بر ناحیۀ پاکار طاق باقی مانده است.
همان تزیینات خفته راسته بر پیشانی غرفه‌های طرفین ایوان نیز مشاهده می‌شود اما نمای ایوانچه‌های طرفین مسجد که بعدها به رواق‌ها افزوده شده، فاقد تزئینات است.

🔹مسجد جامع فردوس دو محراب بر انتهای ایوان قبله دارد محراب اولیه و اصلی بر میانۀ دیوار است که احتمالا بر مبنای باور حنفیان نسبت به امتداد قبله با گرایش به سمت غرب ساخته شده و محراب دیگر که نزدیک به گوشۀ جنوب شرق مطابق قبلۀ شیعیان بعد ها ساخته شده است. تزئین محراب‌ها منحصر به مقرنس‌های گچی کم عمق و ساده است.

🔹مسجد جامع فردوس یا تون اکنون تنها بنای کهن و زندۀ فردوس از اواخر قرن ششم ه.ق است که هنوز با صلابت کاربری خود را حفظ کرده و عظمت و اهمیت تون قدیم را قبل از تهاجم خونبار «هلاکوخان» مغول نشان می‌دهد.

🆔 @labbafkhaniki