Telegram-канал matnook_com - Matnook | ﻣﺘﻨﻮک: Unsorted

Matnook | ﻣﺘﻨﻮک

18 March 2025 07:43

چهارشنبه‌سوری

گذشته از آیین‌های گوناگونی که عوام برای چهارشنبهٔ آخر سال قائل بوده‌اند، دربارهٔ منشأ و نیز چگونگی نامگذاری این جشن اطلاع روشنی که مورد اتفاق همگان باشد در دست نیست. «سور» را در «چهارشنبه‌سوری» معمولاً به معنای «جشن و سرور» دانسته‌اند. اگر چهارشنبه‌سوری را جشنی کهن و متعلق به دوران پیش از اسلام بدانیم، با دو مشکل مواجه خواهیم بود؛ اول این‌که ایرانیانِ قبل از اسلام هفته نداشتند و هریک از روزهای ماه را به نامی می‌خواندند. دیگر این‌که بی‌احترامی به آتش و پریدن از روی آن با آیین زردشتیان سازگار نیست. ضمن آن‌که، در قدیم‌ترین اشاره به «شب‌ سوری» در قرن چهارم در تاریخ بخارای نَرشَخی سخنی از چهارشنبه نیست: «و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هرچه هلاک و ضایع شده بود، بهتر از آن به حاصل کردند. آنگاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که شب سوری، چنانکه عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند.»
با این حال، احتمال دارد چهارشنبه‌سوری صورت بازمانده‌ و‌ تحول‌یافته‌ای از یکی از جشن‌های رایج در ایران باستان بوده باشد، از جمله گاهنبارِ هَمَسْپَتْمَدَم و نیز جشن نزول فروهرها که شش روز پیش از فرارسیدن نوروز برگزار می‌شد یا حتی جشن سده که البته احتمال آن بسیار کمتر است. این فرض و‌ نظر نیز مطرح شده‌است که برافروختن آتش در این روز بازماندهٔ سنت اعلان سال نو با آتش‌افروزی بر بام‌هاست و پریدن از آتش، یادمان عبور سیاوش از آتش. از سوی دیگر، چون در برخی منابع از شومی روز چهارشنبه سخن رفته، ممکن است ابداع چهارشنبه‌سوری یا تحول آن به‌صورت کنونی در قرون اولیهٔ اسلامی رخ داده باشد. همچنین گفته شده‌است که چهارشنبه‌سوری به مناسبت بزرگداشت قیام مختار ثقفی به خونخواهی امام حسین در سال ۶۶ هجری در کوفه بوده‌است که در روز چهارشنبه‌ای آغاز شد و برای اعلان این قیام، یاران مختار بر پشت‌بام خانه‌های خود آتش افروختند.
در عین حال، ریشه‌ای غیرآیینی نیز می‌توان برای چهارشنبه‌سوری در نظر گرفت که نیازمند تأمل و بررسی است: برافروختن آتش ـ که کاربردهای بهداشتی و خاصیت گندزدایی داشته‌است ـ احتمالاً بخشی از برنامه‌های نظافت عمومیِ پیش از آغاز سال جدید بوده، به‌ویژه این‌که دور انداختن و شکستن کوزه‌های قدیمی و مصرف‌شده در طول سال نیز از رسوم رایج در چهارشنبه‌سوری بوده‌است.
در گذشته، رسم‌‌ورسومی در چهارشنبه‌سوری رواج داشته که برخی از آن‌ها امروزه کمرنگ شده یا به فراموشی سپرده شده‌است، از جمله:
- پلشت‌زدایی (خانه‌تکانی و نو کردن اثاث خانه)؛
- آتش‌افروزی (برای طلسم‌زدایی و شتاب بخشیدن به بازگشت خورشید و گرما در بهار به‌همراه پایکوبی)؛
- تفأل زدن (شعرخوانی و فال‌گوش‌نشینیِ دختران و زنان بر سر راه‌ها و پشت درِ خانه‌ها)؛
- کوز‌ه‌شکنی (برای دور کردن بلاهای سال و بازگشت تندرستی و شادی)؛
- بلاگردانی و برکت‌زایی (با پختن آش ابودَردا، کوکوی هفت‌سبزی، دود کردن اسفند، قاشق‌زنی، و ...).
امروزه در ایران چهارشنبه‌سوری معمولاً محدود است به فراهم آوردن بوته‌های خاروخاشاک یا توده‌های سوختنیِ دیگر که در شب چهارشنبهٔ آخر سال با آن‌ها آتش می‌افروزند و با شادی از روی آن می‌پرند. آتش‌افروزیِ ایرانیان از دیرباز گویا بدین منظور بوده‌است که اهریمنِ تاریکیِ شب و شومی چهارشنبه را با پرتو سرخ آتش از بین ببرند. عبارت «زردی من از تو، سرخی تو از من» به همین باور اشاره دارد.
(برگرفته از دانشنامۀ جهان اسلام، مدخل «چهارشنبه‌سوری»، با اندکی تلخیص و ویرایش)
#واژه‌شناسی #منهای_ویرایش
سید محمد بصام
@Matnook_com
/channel/dirindirin/1781