Telegram-канал irandel_channel - ایران‌دل | IranDel: Unsorted

ایران‌دل | IranDel

30 November 2024 11:38

‌
🎙 شاهنامه، اخلاق و ارزش‌های انسانی

سخنران:
جواد رنجبر درخشی‌لر، دکترای علوم سیاسی و شاهنامه‌پژوه

[سخنرانی در روز آدینه، نهم آذر ماه ۱۴۰۳ خورشیدی، در جمعِ شهروندانِ زنجانی در فروشگاه فرهنگان شهر زنجان انجام شده است.]

🔴 تک‌جمله‌های برگزیده از سخنرانی که نقل به مضمون شده است:

شاهنامه، اخلاقی‌ترین کتابِ زبان فارسی و اخلاقی‌ترین کتاب در فرهنگِ ایران است.
لایه‌های رویی شاهنامه، آن مسائل اخلاقی را ندارد، باید برویم به لایه‌های درونی شاهنامه.
شاهنامه، در لایه‌های درونی خود، اخلاق را در فرهنگی که به ما ارائه می‌کند، بیان می‌کند. شاهنامه، انگار که ذهن ما را، فرهنگ ما را، لایه‌های درونی فکر ما را تغییر می‌دهد تا ما بتوانیم اخلاقی‌تر زندگی کنیم.
شاهنامه می‌تواند ما را از منظر فرهنگی‌ رو به اخلاق متحول کند.

شاهنامه، خردنامه است.
در فرهنگ ما، هنر فردوسی، شاهکار و اهمیت فردوسی، به این دلیل است که اسطوره را با اخلاق و خِرَد، در پیوندی فوق‌العاده زیبا و شاهکار قرار داده است. متن اسطوره‌ای‌ست ولی خردگراست. فرهنگ ایران، این‌گونه‌ست؛ اصلاً ما ملّتِ خِرَد هستیم. تمام متون ما نشانه‌هایی از خردباوری و ستایش خرد دارد و صورت‌بندی‌اش خردمندانه‌ست. ولی گاهی ما آنها را درست متوجه نشده‌ایم و گاهی بطور ویژه در ۲۰۰ - ۳۰۰ سال اخیر، خرد را فراموش کرده و از خرد فاصله گرفته‌ایم.
ما ملت خردیم و اسطوره‌های ما هم خردمندانه‌ست. فردوسی در شاهنامه، این اسطوره‌ها را خردمندانه‌تر کرده است و این شاهکار فردوسی است.

شاهنامه فردوسی، اثر ادبی فوق‌العاده مهمی‌ست.

یکی از کارهایی که در سیر تحول، بویژه به دست فردوسی، اتفاق می‌افتد، اسطوره‌های ما از آسمانی بودن و عجیب و غریب بودن - برخلاف اسطوره‌های مثلاً یونان - پایین می‌آید و زمینی‌تر می‌شود.
در این سیر، اسطوره‌های ما خردگرا، خردپذیر و خردمندانه شدند تا جایی‌که پهلوانان ما نیز، خردمند می‌شوند. جز بنیان‌های فرهنگی ماست که پهلوانان نیز خردمند هستند.

در فرهنگ ایرانی، خرد با اخلاق، قرین است و با یکدیگر پیوند دارند.
در فرهنگ ایرانی،‌ انسانِ بی‌اخلاق، انسانِ بی‌خرد است چون خرد، اخلاق را نیز پوشش می‌دهد و ما این‌ را از شاهنامه یاد می‌‌گیریم.

از سویی شاهنامه متنی‌ست تقدیرگرا.
عموم متون کهن ما، تقدیرگرا هستند و می‌گویند که ما ذیل فرمان و ارادۀ خداوند هستیم.
فردوسی در کنار تقدیر، به خِرد نیز باور دارد.

ضرب‌المثل سادۀ ما ایرانیان، «از تو حرکت، از خدا نیز برکت» یکی از حکیمانه‌ترین حرف‌های دنیاست؛ پیوندی‌ست بین کُنش و تقدیر.

بین تقدیرگرایی و اخلاق چه رابطه‌ای ممکن است وجود داشته باشد؟
در بسترِ تقدیرگرایی شاهنامه، خردمندی و مسئولیتِ اخلاقی است و مسئولیت اخلاقی را نفی نمی‌کند و همه باید پاسخگو باشند؛ البته در شاهنامه، پاسخگویی هم اسطوره‌ای‌ست.

شاهنامه فردوسی از منظر ادبی، در گونۀ حماسی‌ در بستر اسطوره است. شاهنامه فردوسی، حماسۀ ملی و سند هویت ملی ماست. هر ملتی یک حماسۀ ملی دارد و شاهنامه، حماسۀ ملی ما [ملت ایران] است. یکی از خوشبختی‌های ایرانی بودن این است که حماسۀ ملی داریم و بسیاری از ملت‌‌های دنیا، حماسۀ ملی ندارند و حماسۀ ملی ما به زبانی‌ست (زبان فارسی) که همین امروز داریم بدان سخن می‌گوییم. این مورد را هیچ ملتی ندارد.

در شاهنامه،‌ پیروزی در جنگ به نام و ننگ است.

بطور مشخص برخی توصیه‌های اخلاقی در شاهنامه داریم. بطور مثال آز - حسد، در شاهنامه بسیار نکوهیده است یا طغیان در برابر خداوند (در ادبیات دینی،‌ طاغوت) نکوهش شده است.
شاهنامه، متنی یزدان‌شناسانه‌ست.

شاهنامه متنی، دادگرانه‌ست. داد، فقط عدالت نیست. داد، عدالت توزیعی نیست. داد، بسیار فراتر از اینهاست. داد، یعنی نظمی که در هستی‌ست: نظمِ کیهانی.
اگر ما دادگر هستیم‌ یعنی در نظمِ کیهانی قرار داریم. اگر از این نظم کیهانی، قدمی فراتر بگذاریم، از حوزۀ داد، خارج شده و بیدادگر می‌شویم.
به همین دلیل، دروغ در فرهنگِ ایرانی بسیار نکوهیده‌ست. دروغ، من را از آن نظمِ کیهانی جدا کرده به حوزۀ بی‌داد،‌ حوزۀ اهریمن و حوزۀ ظلمت می‌اندازد، در آن‌صورت، من دیگر در قلمرو و حوزۀ نور نیستم.

اخلاق دقیقاً دادگری‌ست و دادگری، اخلاق است. اخلاق با دادگری پیوندی عمیق دارد.

اسطوره، در بیانی خیلی ساده، شناختِ نخستینِ انسانِ نخستین، در جهان است. نیاکان ما، هزاران سال پیش، هرآنچه که از جهان دیده‌اند، آن را بصورتِ اسطوره‌ها صورت‌بندی کرده‌اند. امروزه ما بصورت علمِ تجربی صورت‌بندی می‌کنیم.

خرد [برخلاف عقل ابزاری] در عین حال که راهِ رسیدن به چیزی‌ست، راه رسیدن اخلاقی به آن‌چیز نیز است. اگر ما خردمندانه زندگی کنیم،‌ انگار اخلاقی هم زندگی کرده‌ایم.

ز روزِ گذر کَردن، اندیشه کُن
پرستیدنِ دادگر پیشه کُن

بترس از خدا و میازار کَس
ره رستگاری همین است و بَس

@IranDel_Channel

💢