https://www.instagram.com/p/Cp1xKSQuPlO/?igshid=MDJmNzVkMjY=
Читать полностью…
سندی در باب: اعضای یکدیگر بودن!
در مورد شعر مشهور سعدی: «بنی آدم اعضای یکدیگرند/ یک پیکرند» مباحثه‌های زیادی بین اهل نظر در پیوسته و به صورت یادداشت و جُستار و مقاله و تعلیقه چاپ شده است. برخی از پژوهندگان معتقدند که آدم‌ها نمی‌توانند اعضای یکدیگر باشند، اما می‌توانند اعضای یک پیکر باشند. حتی بابت چاپ شعر سعدی بر روی اسکناس‌ها با ضبط «اعضای یکدیگرند»، از خجالت اعضای بانک مرکزی هم حسابی در آمده‌اند. یکی از مشکلات اصلی، آن است که دستنویس‌های کهن گلستان سعدی با نظر این پژوهشگران همراهی نمی‌کند.
..
و اما موضوع یادداشت امروز. ندیدم که در همۀ این مباحثات، کسی نظر عزیز نسفی مؤلف کشف الحقایق (تألیف در ۶۸۰ ق) و نویسندۀ هم‌عصر سعدی را پُرسیده باشد. عزیز نسفی هم مثل سعدی معتقد بوده که انسان‌ها می‌توانند اعضای یکدیگر باشند. نسفی در بیان ویژگی‌های اهل وحدت، پیش از هر چیز تذکر می‌دهد که «وحدت، مقام است نه مقال تا تو به فصاحت و بلاغت بر خود بندی. در این مقام، فصاحت و بلاغت در نمی‌گنجد. مشک آنجا که باشد خود بوی دهد. مشک را پنهان نتوان داشت و آفتاب را در انبان نتوان کرد». سپس، به قول روزنامه‌نگاران، می‌افزاید: «بدان که یک خاصیت اهل وحدت آن است که هیچ چیز و هیچ کس را دشمن ندارند. بلکه همه چیز و همه کس را دوست دارند که به یقین دانند که جمله، اعضای یکدیگرند» (ص ۲۴۰ - ۲۴۱). از این گفتار نسفی دانسته می‌شود که لااقل در قرن هفتم هجری، بنی آدم از این امکان برخوردار بودند که اعضای یکدیگر باشند.
●
"چهار خطی"
/channel/Xatt4
کتاب «خلاصه الاشعارفی الرباعیات»منتشرشد
نویسنده: ابوالمجد تبریزی
مترجم: سید محمد عبادی حائری
ناشر: نشرهرمس
ابوالمجد محمد‌بن‌مسعودبن‌مظفر تبریزی از فضلای نیمه نخست قرن هشتم است که در حدیث و تاریخ و ادب و ریاضی نزد استادان برجسته تبریز که در آن عصر مهم‌ترین مرکز فرهنگی ایران و محل آمد و شد دانشمندان نامدار بود درس خواند. رساله‌های مجموعه سفینه تبریز که به همت او گردآوری و کتابت شده گویای آگاهی او از علوم گوناگون است. خلاصة الأشعار فی الرباعیات از زمره رباعی‌نامه‌های موضوعی است که ابوالمجد تبریزی آن را در پنجاه باب و مشتمل بر پانصد رباعی در نیمه نخست قرن هشتم هجری تألیف و تدوین کرده است. نقل رباعیات بزرگان معاصر ابوالمجد در آذربایجان و اران مانند امین‌الدین حاجی و جلال‌الدين عتیق در کنار درج رباعیات کسانی مانند اثیر الدین امری و خواجه نصیرالدین طوسی گویای گرایش‌های محیط ادبی و عرفانی تبریز در آن عصراست.
@Bookcitycc
▫️
«درنگی بر رباعیات خیّام و خیّامانه‌های پارسی»، وحید عیدگاه طرقبه‌ای، فصل‌کتاب (فصلنامۀ نقد کتاب)، سال اول، شمارۀ ۱، تابستان ۱۴۰۰، ۵-۱۸
..
نویسندۀ دانشور در مقالۀ حاضر، ضمن توصیف محتوای کتاب و نکات برجستۀ آن، چند نکتۀ اصلاحی یا تکمیلی در سه بخش عرضه داشته است: حرکت‌گذاری و خوانش، نکات مربوط به تاریخ زبان و ضبط چند بیت. در سخن پایانی، پیشنهادی در مورد ادغام این کتاب با کتاب رباعیات خیّام در منابع کهن، همراه با فصل‌بندی تازه ارائه شده است.
●●
"چهار خطی"
رباعی فارسی، به روایت سید علی میرافضلی
/channel/Xatt4
سخنان سیدعلی میرافضلی خیام پژوه درباره‌ی کتاب« خیام نیشابوری، زندگی، افکار ورباعیات» نوشته حسین دانش و رضا توفیق با ترجمه و توضیح شیخ ابراهیم زنجانی.تصحیح و تدوین از مسعود جعفری جزی.این کتاب به همت انتشارات نیلوفر منتشر شده است.
@Bookcitycc
از کوبنان تا تهران
(مشابهت دو رباعی تاریخی)
یکی از کارکردهای شعر مدحی، توجیه و تسلای خاطر صاحب‌منصبان در ناکامی‌ها و دردمندی‌ها بوده است. هرگاه ممدوحین دچار نکبتی و عارضه‌ای می‌شدند، کار دو طایفه می‌گرفت: طبیبان و شاعران؛ طبیبان برای آنکه مرهم و معجونی بسازند بر دردها و زخم‌های جسمانی، و شاعران برای آنکه با سخن خود، از شدت تألمات روحی بکاهند. سراغ داریم که حتی پیش از آنکه طبیبان دست به کار شوند، شاعران با سرودن شعری متملّقانه، خود را پیش انداخته‌اند و وظیفۀ چاکرمنشی را نیکْ بر عهده گرفته‌اند.
دو رباعی تاریخی زیر که با فاصلۀ ۷۰۰ سال از یکدیگر سروده شده، علاوه بر شباهت‌های لفظی که در حوزۀ اخذ و اقتباس قابل بررسی است، از جنبۀ روان‌شناختیِ شعر مدحی نیز «مورد» (Case) جالبی به شمار می‌آید. در اشعار مناسبتی، شباهت و تکرار، تا حدودی امری رایج و شاید اجتناب‌ناپذیر باشد. زیرا ضرورت سرعت عمل (واکنش به موقع)، باعث می‌شود که شاعر به سراغ داشته‌های مطالعاتی خود برود و از گنجینۀ محفوظات، چیزی مناسب موقعیت، استخراج، سرِ هم‌بندی و عرضه کند. برخی شاعران، به تناسب موقعیت‌های مشابه، اشعار خود یا دیگران را با تغییر اندکی در الفاظ یا جابه‌جایی اسامی، در موقعیت جدید کارسازی کرده‌اند. معزّی نیشابوری استاد چنین ترفندهایی بود. او، هم از دیگران شعر بر می‌داشت و هم شعر خودش را با تغییر کلمات، چندین بار تجدیدِ موقعیت می‌کرد! اینکه در قصاید و بعضی رباعیات معزّی، رؤیت و رویّت تازه کم داریم و سخن کلیشه‌ای و تکراری بسیار، ناشی از همین امر است. باری، مرور دو رباعی زیر، می‌تواند روند و رویّۀ بازنویسی میراث شعر کهن را در موقعیت‌های مناسبتی نشان دهد.
رباعی نخست: افضل‌الدین کرمانی
افضل‌الدین ابوحامد کرمانی در وقایع سال ۵۸۲ ق آورده است (عقد العلی، ۷۹-۸۰): «چون آن پادشاه لشکر به ناحیت راور کشید از جهت استخلاص حصاری که در دست حشم حضرت یزد بود، چنان‌که عادت این پادشاه است، در غایت اقدام و سرعت اقتحام، به درِ حصار شد و در آن حصار، جمعی کثیف از ترک و سرهنگ و سوار و پیاده و مردان روزگار و دلیران کارزار. به نفس خویش با تنی چند معدود، مصاف با اهل حصار در پیوست و در آن سکر مجاهدت و عطش مغالبت، چندان نزدیک شد به دیوار حصار، که از قلعه تیری به روی مبارکش آمد و در آن دهَش، به دست خویش تیر را از روی بیرون کرد و بینداخت و پیکان در خدّ چپ نزدیک چشم بماند. من در این حالت، دوبیتی بگفتم و از کوبنان به راور فرستادم و در این معنی، بهتر از این بیت نتوان گفت:
تیری که بدو داد عدو پاسخ شاه
آمد به نظارۀ رخ فرّخ شاه
و آورد کلید قلعه و پیش کشید
شکرانۀ بوسه‌ای که زد بر رخ شاه».
رباعی دوم: ملک‌الشعراء بهار
روز ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ شمسی، محمدرضا پهلوی برای شرکت در مراسم سالگرد افتتاح دانشگاه تهران، با لباس رسمی نظامی وارد این دانشگاه شد و در پلّکان ورودی دانشکدۀ حقوق، ناصر فخرآرایی که در پوشش خبرنگار و عکاس در دانشگاه تهران حضور یافته بود، با اسلحۀ کمری خود که در دوربین قدیمی جاسازی کرده بود، پنج گلوله به طرف شاه شلیک کرد که باعث جراحت شاه شد، اما آسیبی به ذات ملوکانه نرسید! ضارب بعد از اقدام به ترور، خودش را تسلیم کرد، اما نظامیان حاضر در مراسم، با یازده گلوله او را از پای در آوردند که این خود، شایعات بسیاری را در مورد انگیزه و عوامل این ترور نافرجام پدید آورد. در این واقعه، ملک‌الشعراء بهار، رباعی زیر را کارسازی کرد (دیوان ملک‌الشعراء بهار، هرمس، ۶۴۷):
تیری که فکند خصم بر حضرت شاه
زد بوسه ز مهر بر سر و صورت شاه
شَه جای تهی نکرد و تیر پنجم
بوسید به عنوان شجاعت، کت شاه!
انگیزۀ واقعی بهار را از سرودن این رباعی نمی‌دانم. اما در این گونه وقایع، یکی از دلایل صدورِ چنین شعرهایی، دفع شرّ حاسدان و بدگویان، و رفع بدگمانی نیز بوده است.
●●
"چهار خطی"
/channel/Xatt4
اشعارعزّالدین محمود کاشانی در دستنویسی کهن
به نام عزالدین محمود کاشانی (د. ۷۳۵ ق)، مؤلف کتاب مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، اشعار پراکنده‌ای به فارسی نقل شده که مطابق مشرب او درونمایۀ عرفانی دارد. دو همشهری او سید محمود گلستانه (انیس الوحده) و عزیز کاشانی (روضة الناظر) اشعاری از او آورده‌اند. آنچه جامی در نفحات الانس درج کرده، برگرفته از انیس الوحدة گلستانه یا منبعی مشترک است. از تذکره‌نویسان، آن مقدار شعری که اوحدی بلیانی از شیخ عزالدین محمود کاشانی آورده (عرفات العاشقین)، از بقیه بیشتر است: سه رباعی و چهار قطعه (مجموعاً ۲۶ بیت). در جُنگ‌ها و مجموعه‌های دیگر نیز ممکن است اشعاری از او یافت شود.
آنچه در مطلب حاضر نقل می‌شود، سه قطعه شعر است که کاتب یا دارندۀ دستنویس شمارۀ ۱۲۸۰ کتابخانۀ جارالله ترکیه در اوراق میانی نسخه (برگ ۴۰ پ)، کتابت کرده است و به‌جز رباعی نخست، دو شعرِ دیگر، نویافته محسوب می‌شود. به دلیل فرسودگی لبه‌های کاغذ، کلمات نخست بعضی از ابیات ناخوانا مانده است. این دستنویس، نسخه‌ای از کتاب العین نجم‌الدین کاتبی قزوینی است که در ۷۱۲ ق کتابت شده است. به احتمال زیاد، کتابت این شعرها در همین ایّام صورت گرفته، و با توجه به جملۀ دعایی «مَدّ الله ظلّه» که در دنبالۀ نام عزالدین محمود کاشی آمده، قبل از سال ۷۳۵ ق، یعنی سال درگذشت سرایندۀ شعرها، بوده است. رباعی نخست در روضة الناظر نیز به نام محمود کاشانی است (برگ ۱۲۱ ر) و ما آن را از آنجا تکمیل کردیم. در دنبالۀ اشعار کاشانی، قطعۀ لطیفی آمده که نام گویندۀ آن ذکر نشده است.
للمولی عزّ الملة والدین محمود القاشی مَدّ الله ظله
[با اندُه] عشقت آن‌چنانم دلشاد
کز هجر تو آسوده‌ام، از وصل آزاد
مستغرق یادت آن‌چنانم شب و روز
کز یاد توام نیز نمی‌آید یاد!
و له
من دلی دارم از غم آسوده
بلک از آسودگی هم آسوده
فارغ از شغل و از فراغت نیز
هم ز شادی، هم از غم آسوده
در فراق، از وصال مستغنی
با جراحت، ز مرهم آسوده
[ما]نده در نعمت، از سرور آزاد
در مصیبت، ز ماتم آسوده
نز قبولی خوش و نه رد ناخوش
هم ز مدح و هم از ذم آسوده
در نصیب مراد دو جْهانی
فارغ از بیش و از کم آسوده
[شده] مجموع، بی خلاف، در او
همه اضداد با هم آسوده
قبض با بسط دست در گردن
لطف در قهر مدغم آسوده
.... .. دار زآنک دل با غم
چون بود شاد و خرّم آسوده
... بشو نقش خود ز لوح وجود
تا شوی از دو عالم آسوده
پیش ما درس این حدیث بخوان
تا ترا خوانم آن دم آسوده
ای برادر! بدین صفت تو مرا
گر نداری مسلّم آسوده
[هر] تصوّر که بایدت می‌کن
کز قبول تو هستم آسوده
و له
پادشاهی ز اهل فقر طلب
آن سبق‌بُردگان عرصۀ جود
که نیرزد به پیش همّت‌شان
همه نقدِ وجود، قلب وجود
لغیره
ایا ز حسن به‌جایی که از فلک خُرشید
به خاک کعبۀ کوی تو معتکف گردد
مباش غرّه به حُسنی که حاصل است ترا
که کارهای جهان زود منحرف گردد
که آفتاب جمال تو ناگهان روزی
به عقدۀ ذنبِ ریش، منکسف گردد!
●●
"چهار خطی"
/channel/Xatt4
ــــــــــــــــ
🔹رباعی؛
یک قالب شعریِ ایرانی خالص است.
عمیق‌ترین و بهترین و زیباترین تخیلات شاعرانه در قالب رباعی پیدا شده.
من تعجب می‌کنم توی این مملکت یک کسانی پیدا می‌شوند که می‌آیند قیافهٔ روشنفکری به خودشان می‌گیرند و می‌گویند که فقط دیوان حافظ «شعر» است و یک مقداری از غزل‌های مولانا؛ بقیه‌اش هم «نظم» است! دیگری هم می‌آید می‌گوید از «دیوان حافظ» به‌بعد، هیچ اتفاقی در شعر فارسی نیفتاده تا کتاب «هوای تازهٔ» شاملو. هیچ اتفاقی نیفتاده!
نمی‌دانم این قضاوت‌ها بر چه اساسی است! اگر بنشینند یک ذره سواد یاد بگیرند اول و بعد هم بنشینند همین دیوان کمال‌اسماعیل را بخوانند و تأمل کنند، آن‌وقت می‌بینند که شعر واقعی یعنی چه.
[کمال‌اسماعیل] در همهٔ قالب‌های شعری، طبع‌آزمایی کرده؛ ولی من خودم شخصاً رباعی‌هایش را خیلی بیشتر ترجیح می‌دهم و دوست دارم؛ چون اصلاً رباعی یک قالب شعریِ ایرانی خالص است و عمیق‌ترین و بهترین و زیباترین تخیلات شاعرانه در قالب رباعی پیدا شده. حالا من یک رباعی از کمال‌اسماعیل می‌خوانم، ببینید:
امشـب منـم و دامـــن آن ســـرو بلند
مِیْ را ز لـبش چـاشــنی‌ای داده ز قند
ای شـب اگـرت هــزار کار است مــرو
ای صبح اگرت هزار شادی‌ست مخند
ــــــــــــــــــــــــــــ
▫️جلسهٔ دفاع از رسالهٔ دکترای ادبیات: تصحیح دیوان کمال‌اسماعیل
@dr_mehdi_nourian
حرفه‌ای‌گری با نگاهی بومی و فراگیر
دست‌اندرکاران رسانۀ «فرامتن»، به مناسبت چاپ دوم کتاب چهارخطی، مدتی پیش گفتگویی با من انجام دادند که به بهانۀ روز ملی شعر و ادب فارسی به شکل و شمائلی که لینک مطلب قابل مشاهده است، انتشار یافت. در بازنشر این مطلب قدری تردید داشتم. چرا که نشر دوبارۀ آن در این صفحه، از شائبۀ رعونت خالی نبود. آنچه باعث شد بر تردید خود غلبه کنم و این پرهیز را بشکنم، آن بود که این رسانۀ نوپای بومی، حرفه‌ای‌گری را در انتخاب اخبار و سوژه‌ها و طراحی و تدوین مطالب با زبانی مناسب و موجز در آمیخته است و کار خود را با نگاهی فراگیر به مسایل اجتماعی و فرهنگی کهن‌دیار کرمان، پیش می‌برد. رسانۀ فرامتن در تلگرام و اینستاگرام فعال است. کسانی که دوست دارند رویدادهای فرهنگی و اجتماعی مربوط به استان کرمان را از زاویۀ متفاوتی تماشا کنند، رسانۀ فرامتن آنان را سودمند خواهد بود.
..
/channel/FaramatnMedia/718
●●
"چهار خطی"
/channel/Xatt4
روز شعر و ادب پارسی
بخشی از شعرخوانی ام؛ بیست و هفتم شهریورماه
شاعر غزلی ست مثلِ تنهایی خویش
در دفترِ دردِ ناشکیبایی خویش
از کوچهء کاهیِ خیالش، هر شب
می رفت به خانهء مقوایی خویش
من شاعرِ شوکران و زخم و زهرم
من با همهء ترانه هایم قهرم
از غربتِ روستایِ خود بی خبرم
من گریه نشینِ کافه های شهرم
#حامد_حسینخانی
#شعر
#شعر_پارسی
#روز_شعر_و_ادب_فارسی
#شهریار
https://www.instagram.com/p/CT-KpoLFhlE/?utm_medium=share_sheet
▫️چاپ دوم «کتاب چهارخطی» منتشر شد.
دکتر بهرام پروین گنابادی در گفتاری بسیار کوتاه، کتاب چهارخطی را در رادیو فرهنگ معرفی کرده‌است.
●
"چهار خطی"
رباعی فارسی، به روایت سید علی میرافضلی
/channel/Xatt4
هم لالم و هم عین ملال همه‌ام
من حال بدی شبیه حال همه‌ام
دیروز سوال بی‌جوابی بودم
امروز جواب بی‌سوال همه‌ام!
#محمد_قلی_نسب
✍️✍️✍️
دوستانتان را به کانال رباعیات زیبای فارسی دعوت کنید!
@robaeeyat
▫️
«استعاره مفهومی و سرنوشت چهار رباعی منسوب به خیّام»، حسن توفیقی و ابوالفضل شکیبا، مجلۀ شعرپژوهی (بوستان ادب)، سال هشتم، شمارۀ چهارم (پیاپی ۳۰)، زمستان ۱۳۹۵، ۲۵-۴۶
(یادداشت ذیل را ملاحظه بفرمایید 👇)
●●
"چهار خطی"
رباعی فارسی، به روایت سید علی میرافضلی
/channel/Xatt4
ده نکته‌ای که دربارۀ خیّام نمی‌دانیم!
(بخش دوم)
۵) یکی از شاگردهای با استعداد خیّام، عین القضات همدانی است.
▫️توضیح: این قول مشهور که ابوالحسن بیهقی منشأ آن است (درة الاخبار، ۸۱)، همان طور که مرحوم برگ‌نیسی نشان داده (رک. حکیم عمر خیام و رباعیات، ۷۴)، ظاهراً ناشی از یک تشابه اسمی است. عین القضات همدانی، در هیچ یک از نوشته‌هایش اشارتی ولو به اجمال به نام و اندیشۀ خیّام نکرده است. در حالی که ذکر بزرگان صوفیه و استادش احمد غزالی در آثارش هست. ضمن اینکه، عین القضات در عمر کوتاهش هیچ گاه از همدان بیرون نرفته و در منابع، اشاره‌ای به سفر خیّام به همدان هم نشده است. به گفتۀ برگ‌نیسی، در همان روزگار، فردی به اسم امام عبدالکریم همدانی معروف به ابن خیّام می‌زیست و به احتمال بسیار، او استاد عین القضات بوده و به دلیل تشابه اسمی و آوازۀ فراگیر حکیم عمر خیّام، بیهقی، و دیگران که از او نقل کرده‌اند، به اشتباه افتاده و گمان بُرده‌اند که حکیم خیّام، استاد عین القضات بوده است. بنابراین، ربط دادن سروده‌های خیّام به قتل عین القضات ، از مقولۀ ربط دادن چیزهای نامربوط به هم است.
۶) دوران ملکشاه سلجوقی، بهترین دوران تاریخ ایران بوده است.
▫️توضیح: به این ادعای بزرگ، صاحب‌نظران تاریخ ایران باید پاسخ گویند. صدور چنین احکام قطعی، نیازمند اشراف به همۀ وجوه و جوانب تاریخ ایران است که به نظر نمی‌رسد گویندۀ گفتار، تخصصی در این زمینه داشته باشد. به احتمال بسیار، نویسندۀ متن، این سخن انوشیروان بن خالد کاشانی، وزیر عهد سلاجقه را که روزگار سلطنت ملکشاه، بهترین دورۀ سلسلۀ سلجوقی بوده (حکیم عمر خیام و رباعیات، ۱۶) به کل تاریخ ایران تسرّی داده است.
۷) جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی از خیّام و بقیۀ دانشمندان خواست که تقویم را اصلاح کنند و تقویم خیّامی، حالا به اسم او تقویم جلالی یا ملکی خوانده می‌شود.
▫️توضیح: ابن اثیر در ذکر رویدادهای سال ۴۶۷ هجری گوید که در این سال، نظام‌الملک و ملکشاه گروهی از منجمان را برای اصلاح تقویم گردآوردند و رصدخانه‌ای در اصفهان بنا نهادند. او نام خیّام، مظفر اسفزاری و میمون ابن نجیب واسطی را در شمار این دانشمندان آورده است. بیهقی از حکیم معموری هم نام بُرده و مرحوم رضازادۀ ملک برآن است که او رئیس رصدخانه بوده است و بزرگ‌ترِ دانشمندان دیگر. شاید خازنیِ جوان هم در این امر مشارکت داشته است. رصدخانۀ اصفهان در سال ۴۸۵ با مرگ ملکشاه تعطیل شد و خبری از سرانجام تقویم در منابع نیامده است. خیّام در ۴۶۷ هجری در حدود ۲۷ سال سن داشت و در جایگاهی نبود که رهبری این جریان علمی را بر عهده بگیرد. برخی از محققان، از جمله تقی‌زاده، محیط طباطبایی و رحیم رضازادۀ ملک برآنند که روی نقش خیّام در این ماجرا اغراق بسیار شده است. نهایت اغراق آنجاست که تقویم جلالی را تقویم خیّامی بنامند.
۸) این تقویم، دقیق‌ترین کار بشر در گاهشماری است و ۲۷ برابر تقویم میلادی دقت دارد.
▫️توضیح: بنده سررشته‌ای در دانش گاهشماری ندارم. ولی این «ترین»ها همیشه برایم مشکوک بوده است و خبر از تفاخری بی‌مایه می‌دهد. جایی که برخی محققان، در اصل قضیۀ تقویم‌نگاری هیئت علمی ملکشاه یا توفیق آنان در اتمام چنین مأموریتی تردیدهای جدی دارند، در بیان چنین سخنان افسانه‌مانندی باید بسیار احتیاط کرد. به نوشتۀ تقی‌زاده: «در این اواخر، از لحاظ شهرت و رواجی که رباعیات خیّام پیدا کرده، در تعیین سهمی که وی در این اصلاح داشته، مبالغه شده، و حتی بعضی چنان دور رفته‌اند که فکر اصلی و ابتکار این اصلاح را از او می‌دانند» (بیست مقاله، ۱۹۵). محیط طباطبایی نیز بر آن است که اصلاح تقویم، کار عبدالرحمن خازنی بوده و معلوم نیست گروه منجّمان ملکشاه، نقش زیادی در این مسئله ایفا کرده باشند (رک. خیامی یا خیام، ۱۵۳؛ حکیم عمر خیّام و رباعیات، ۸۸).
●●
"چهار خطی"
/channel/Xatt4
▪️
ده نکته‌ای که در مورد خیّام نمی‌دانیم!
(گفتاری آلوده به اغراق و خطا در مورد زندگی حکیم عمر خیّام)
..
توضیحات مربوط به این گفتار را در یادداشت بعدی بخوانید.👇
..
▫️رو در رو با رباعی
رباعی، یکی از قالب‌های جاودانه و جادوانۀ زبان فارسی است و شاهکارهای ارزنده‌ای را به جهان اندیشه و ادب معرفی کرده است. این تازگیِ کهنسال، همچون اخگری ریشه‌دار، در زمان و زبان درخشیده است و درخشش لحظه‌ها و واژه‌ها را با روح بی‌کرانِ خود، ماندگار کرده است. اندیشه‌ورزان بزرگی همچون حکیم عمر خیّام، عطار نیشابوری، مولانا جلال‌الدین، افضل کاشانی، اوحد کرمانی و بیدل دهلوی، با رباعیات خود، سرمایه‌ای گرانمایه برای تاریخ فکر بشری فراهم آورده‌اند که بازخوانی و بازنگریِ آن، کاری ضروری است. مجموعۀ «میراث رباعی فارسی» بدین نیّت منتشر می‌شود که کتابخوانانِ پیگیر را با دستاوردهای هزارسالۀ تاریخ رباعی فارسی رو در رو کند. این مجموعه، در پیِ احیا و عرضۀ دفترهای رباعی، منتخبِ رباعیاتِ شاعران بزرگ و اثرگذار، رباعیات متعلّق به جریان‌هایِ دوران‌ساز و مقاطع تاریخی، و گزیدۀ آثار رباعی‌سرایانِ اقلیم‌های زبان فارسی است.
..
با من در و دیوار به آواز آید
گزیدۀ هشتصد سال رباعی اقلیم کرمان
به کوشش و گزینش سید علی میرافضلی
نشر مسین، ۳۲۶ صفحه
..
«نشر مسین»
/channel/mesinpub
نشر مسین منتشر کرد:
▫️با من در و دیوار به آواز آید
گزیدۀ هشتصد سال رباعی اقلیم کرمان
به کوشش و گزینش سید علی میرافضلی
نشر مسین، ۳۲۶ صفحه، بهاء ۲۰۰ هزار تومان
..
این مجموعه دربردارندۀ بیش از ۵۰۰ رباعی از ۷۰ شاعر است که از قرن ششم هجری تا یک صد سال پیش در سرزمین پهناور کرمان می‌زیسته‌اند. این گزیده، با اتکا به منابع دست اولی خطی و چاپی فراهم آمده و نموداری از تلاش شاعران کرمانی در بالندگی جریان رباعی فارسی است.
کتاب، مقدمه‌ای در معرفی پیشینۀ رباعی در کرمان دارد و در انتهای کتاب نیز، علاوه بر یادداشت‌های مربوط به رباعیات، فهرست رباعیات متن، نمایۀ نام‌ها و فهرست منابع، تک تک شاعران متن، معرفی شده‌اند. این بخش کتاب، به تنهایی، تذکرۀ کوچکی از شرح احوال و آثار رباعی‌سرایان اقلیم کرمان است.
..
برای تهیه کتاب در صفحۀ نشر مسین پیام بگذارید.
..
«نشر مسین»
/channel/mesinpub
▫️در همین حدود و حوالی
ماییم که اصل شادی و کان غمیم
سرمایۀ دادیم و نهاد ستمیم
پَستیم و بلندیم و کمالیم و کمیم
آیینۀ زنگ‌خورده و جام جمیم.
حکیم عمر خیام نیشابوری
..
"چهار خطی"
/channel/Xatt4
داستان‌ِ خیام‌پژوهی
نشست هفتگی شهرکتاب در روز سه‌شنبه ششم مهر به نقد و بررسی کتاب «زندگی، افکار و رباعیات خیام نیشابوری» اختصاص داشت که با حضور رحیم رئیس‌نیا، حسین معصومی‌همدانی، سیدعلی میرافضلی و مسعود جعفری‌جزی به صورت مجازی برگزار شد.
در ابتدای این نشست علی اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب، اظهار داشت: بدون شک خیام از مشهورترین شاعران ودانشمندان ایران در سطح جهانی است. رباعیات او تقریباً به اکثر زبان‌های دنیا چندین‌بار ترجمه شده است. نزدیک به نود ترجمه‌ی مختلف به عربی، چهار ترجمه به رمانیایی و شماری ترجمه در روسی، انگلیسی و آلمانی دارد و حتی در کشور لتونی نیز ترجمه‌ی رباعیات را دیدم. شاید کمتر شاعری در ایران چنین شهرتی در جهان داشته باشد. با این حال، کمتر نوشته‌ی مستقلی درباره‌ی زندگی و اندیشه‌های خیام وجود دارد.
او ادامه داد: کتاب رضا توفیق و حسین دانش حدود صد سال پیش در ترکیه منتشر شده است و شیخ‌ابراهیم زنجانی، از علمای دوران مشروطه، این کتاب را ترجمه و به همراه توضیح به صورت خطی منتشر می‌کند.
ادامه گزارش رادرسایت بخوانید:
http://www.bookcity.org/detail/25505/root/meetings
سخنان دکتر مسعود جعفری جزی درباره کتاب«خیام نیشابوری، زندگی، افکار ورباعیات» نوشته حسین دانش و رضا توفیق با ترجمه و توضیح شیخ ابراهیم زنجانی. تصحیح و تدوین از مسعود جعفری جزی.این کتاب به همت انتشارات نیلوفر منتشر شده است.
@Bookcitycc
▫️
تصویر دستنویس شمارۀ ۱۲۸۰ کتابخانۀ جارالله ترکیه، اشعار شیخ عزالدین محمود کاشانی، برگ ۴۰ پ
(رک. مطلب بالا)
●●
"چهار خطی"
رباعی فارسی، به روایت سید علی میرافضلی
/channel/Xatt4
جان‌کَنِش
بی نیش مگس به نوش شهدی نرسی
بی جانْ‌کَنِشی به نیک‌ْعهدی نرسی
ننهاده، به جهد، هیچ کس را ندهند
لیکن، به نهاده جز به جهدی نرسی!
اوحدالدین کرمانی (د. ۶۳۵ ق)
..
نقل رباعی بالا (دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی، ۱۴۹)، به مناسبت ذکر تعبیر «جان‌کنش» در آن است. «جان‌کنش»، معادل جان کندن است، اما در این رباعی حالت کنایی دارد و به معنی نهایت رنج و سختی برای رسیدن به هدفی است. کتابی که این اواخر می‌خواندم، «خیام نیشابوری؛ زندگی، افکار و رباعیات» نگاشتۀ حسین دانش و رضا توفیق است که شیخ ابراهیم زنجانی آن را به سال ۱۳۴۴ ق (حدود ۱۰۰ سال پیش) ترجمه کرده است. اصل کتاب به سال ۱۹۲۲ م در ترکیه چاپ شده است. تصحیح و تدوین ترجمۀ فارسی به همّت فاضل ارجمند آقای مسعود جعفری جزی صورت گرفته و انتشارات نیلوفر آن را اخیراً منتشر کرده است. آقای جعفری جزی در مقدمۀ کتاب در باب ویژگی‌های نثر شیخ ابراهیم زنجانی و روش ترجمۀ او نوشته است: «برخی واژه‌های تازه در نثر کتاب دیده می‌شود، مانند جان‌کنش به جای جان کندن» (مقدمه، چهل و نه). نقل رباعی اوحدالدین کرمانی به همین بهانه است و نشان می‌دهد که جان‌کنش یک واژۀ کهن پارسی است و در قرن هفتم رایج بوده است.
مرحوم دهخدا یا گروه مؤلفین لغت‌نامه، مدخل «جان‌کنش» را در این کتاب ارجمند نیاورده‌اند. استاد انوری جان‌کنش را به معنی جان کندن و جان دادن دانسته و این بیت شبستری را به عنوان شاهد آن نقل کرده است (فرهنگ سخن، ۳: ۲۰۹۰):
شود از جان‌کنش ای مرد مسکین
ز سستی استخوان چون پشم رنگین
شاید شبستری «جان‌کنش» را در معنای حقیقی آن به کار بُرده باشد، اما در رباعی اوحد کرمانی معنای مجازی آن مراد شاعر بوده است.
●●
"چهار خطی"
/channel/Xatt4
زندگی، افکار و رباعیات خیام
خیام کیست؟ خیام چه می‌گوید؟ افکار خیام چه شباهت‌هایی با اندیشه های فیلسوفان و شاعرانی همچون شوپنهاور و ابوالعلاء معری دارد؟ زندگی از نظر خیام چه معنایی دارد؟ نظر خیام درباره مابعدالطبیعه چیست؟ بدبینی خیام از چه نوع است؟ آیا خیام صوفی است؟ آیا خیام زندیق است؟ این‌ها از جمله پرسش‌هایی هستند که حسین دانش و رضا توفیق در کتاب «زندگی، افکار و رباعیات خیام نیشابوری» به آنها پاسخ می‌دهند. گذشته از تحقیق تاریخی، ادبی و فلسفی مؤلفان، شیخ ابراهیم زنجانی مترجم کتاب هم دیدگاه های تازه و خواندنی‌اش را در لابه لای مطالب کتاب گنجانده و به عمق و جذابیت آن افزوده است.
این کتاب هم متن کامل رباعیات منسوب به خیام را در بر دارد و هم تحقیق و تأمل صاحب‌نظران درباره زندگی و افکار او را. کتاب خیّام نیشابوری کتابی مفصل درباره‌ی زندگی، آثار و افکار حکیم خیام نیشابوری است. حسین دانش و رضا توفیق این کتاب را تألیف کرده‌اند و مسعود جعفری جزی تدوین و تصحیح آن را انجام داده و انتشارات نیلوفر آن را منتشر کرده است.
نشست هفتگی شهرکتاب در روز سه‌شنبه ششم مهر ساعت ۱۱ صبح به نقد و بررسی کتاب «زندگی، افکار و رباعیات خیام نیشابوری» اختصاص دارد که با حضور رحیم رئیس‌نیا، حسین معصومی‌همدانی، سیدعلی میرافضلی و مسعود جعفری‌جزی به صورت مجازی برگزار می‌شود. علاقه‌مندان می‌توانند این نشست را از اینستاگرام مرکز فرهنگی شهرکتاب به نشانی ketabofarhang، کانال تلگرام bookcitycc و صفحه‌ی این مرکز در سایت آپارات پیگیری کنند.
@Bookcitycc
چون کاغذی از میان ِ دفتر کنده
برگیم
که از سرو تناور کنده
بالیم
ولی بال چرا بی پرواز؟
مرغیم
ولی مرغ چرا سر کنده؟
#شرف_الدين_امیرپور
#رباعی
👇👇👇👇
https://t.me/joinchat/VRHoPesFEJQiEBMM
نشریۀ گزارش میراث، شمارۀ ۸۸-۸۹، ویژهٔ تاریخ زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در آذربایجان، قفقاز و آناتولی منتشر شد.
قوم‌گرایی از آفات امروز ایران است که افراد و جریان‌های گوناگونی به آتش آن دامن می‌زنند. در بهار سال ۱۴۰۰ و پس از بیانات سیاسیون کشورهای همسایه که متضمن ادعاهایی بر ضد تمامیت ارضی ایران بود، تدوین ویژه‌نامه‌ای در دستور کار موسسهٔ پژوهشی میراث مکتوب قرار گرفت که با رویکردی پژوهشی به پیوستگی فرهنگی مناطقی که امروزه عمدتاً ترک‌زبان هستند با ایران بپردازد. به لطف پژوهشگرانی از ایران، بریتانیا، ترکیه، کانادا و ایالات متحده و در فرصتی کمتر از معمول ویژه‌نامه‌ها، این شماره آمادهٔ انتشار شد. میراث مکتوب مصادف شدن خبر انتشار این ویژه‌نامه با روز ملی شعر و ادب فارسی را به فال نیک می‌گیرد و از تمام پژوهشگران تاریخ ایران و ادبیات فارسی برای همکاری در انتشار نوبت دوم این ویژه‌نامه -که در اسفند ۱۴۰۱ منتشر خواهدشد- دعوت می‌کند.
در این شماره می‌خوانید:
سرسخن؛ گامی در راه شناختن و شناساندن تاریخ زبان و فرهنگ ایرانی/ اکبر ایرانی
مقدمه؛ فارسی: نخ تسبیح پژوهش‌های آذربایجان و آناتولی/ علی شاپوران
*بخش اول: ریشه‌ها
ریشه‌شناسی ده نام جغرافیایی مربوط به آذربایجان/ علی‌اشرف صادقی
نام آذربایجان و یک نکتهٔ مختصر گویشی لغوی/ احمدرضا قائم‌مقامی
آسی‌ها و ایرانیان: عموزادگانی دور از هم با میراث مشترک باستانی/ ریچارد فولتز (ترجمه محمدتقی فرامرزی)
*بخش دوم: آذربایجان و قفقاز
اشعار قطب‌الدین عتیقی اهری (تبریزی)/ بهروز ایمانی
دربارهٔ تاریخ مرگ سلمان ساوجی: آیا سلمان در صفر سال ۷۷۸ق. درگذشته‌است؟/ محسن شریفی صحی
جلیس المشتاق: رمانسی کهن در بحر متقارب، در مسخ و تبدیل ابدان/ مهدی ییلاقی
ساقی تبریزی: نقال داستان‌های شاهنامه در تبریزِ دورهٔ قاجاری/ سجاد آیدنلو
*بخش سوم: آناتولی
پند سلاطین روم: نصیحةالملوک‌ها در آناتولی اوایل قرن هفتم هجری/ اندرو پیکاک (ترجمه شکوفه میبدی)
سه نامه به فارسی سره از سدهٔ هفتم در آناتولی در دست‌نوشت «نامهٔ سلاطین»/ مریم میرشمسی
سلطان ولد و طریقت شاعرانه: پیکربندی خصوصیات و کارکرد شعر در سنت مولویه پس از مولانای رومی/ فرانکلین لوییس (ترجمه منوچهر بیگدلی خمسه)
بحثی دربارهٔ فرهنگ «المرقاة» بر مبنای نسخه‌ای کهن/ علی شاپوران
سفینهٔ نوحی و مجموعهٔ روحی: بررسی دو سفینهٔ کهن فارسی در حوزهٔ آناتولی/ سیدعلی میرافضلی
اشعار فارسی‌گویان سدهٔ هشتم آناتولی در «جنگ آقشهر» (نسخه Or 1094 کتاب‌خانهٔ لیدن)/ احمد بهنامی
نقش سیاسی صوفیه در تحولات سدهٔ نهم هجری: نامهٔ درویش کازرونی به سلطان ابوسعید گورکان و پیشنهاد اتحاد با سلطان محمد فاتح/ عمادالدین شیخ‌الحکمایی
سیاست تاریخ‌نگاری فارسی در دربار سلیمان یکم: شاه قاسم و «کنز الجواهر»/ فرقان ایشین
درآمدی بر شرح‌های دیوان عرفی شیرازی در آسیای صغیر/ فریبا شکوهی
*بخش چهارم: معرفی و نقد کتاب
معرفی «اسلام، ادبیات و جامعه در آناتولی ایلخانی»، کمبریج ۲۰۱۹/ نوشتۀ اندرو پیکاک - داوید دوران-گِدی (ترجمه با همکاری عباس سلیمی آنگیل)
نگاهی به کتاب «بزنگاه پادشاهی در اواخر سده‌های میانه در جهان اسلام: مهاجران ایرانی و شکل دادن به الگوی حکم‌رانی عثمانی»/ نوشتهٔ کریستوفر مارکیه‌ویژ- اندرو پیکاک (ترجمه علی شاپوران)
نقدی بر تصحیح بِندِک پِری از دیوان اشعار فارسی یاووز سلطان سلیم/ آنیتا احمدی
*بخش پنجم: سخنرانی
پیوستگی فرهنگی تبریز و شیراز: شعر و شخصیت همام و غزلی از او در دیوان سعدی/ محمود عابدی
*مقدمه‌سازی!
خانم دکتر مریم محمودی، آخرین تصحیح از دیوان ابوالفرج رونی را ارائه کرده‌اند.
پیش از ایشان، پروفسور چایکین در سال 1304 و دکتر محمود مهدوی دامغانی در سال 1347، به جمع‌آوری و تصحیح دیوان ابوالفرج رونی، اقدام کرده بودند و ایشان نیز با حمایت مرکز نسخه‌پژوهی دانشگاه اصفهان مبادرت به تصحیح جدیدی از دیوان رونی کرده‌اند.
نوشتن مقدمه برای یک دیوان شعر، امری ضروری است. یک مقدمۀ خوب، هم احوال شاعر و نام و نشان او را می‌شناساند و هم اطلاعاتی دربارۀ ممدوحان و احیاناً تأثیرگذاران بر شاعر و کسانی که شاعر از ایشان تأثیر پذیرفته، می‌دهد.
نیز، صحبت دربارۀ شیوۀ شاعری و سبک سخنوری شاعر و توضیحات مربوط به معرفی نسخ تازه‌یاب که تصحیح مجدد را ضروری کرده، و نقد تصحیح پیشین که مصحح را به قبول زحمت مجدد واداشته، در یک مقدمه و تصحیح علمی، بسیار الزامی است.
اما خانم محمودی در این مقدمه، تقریباً چیزی از خود ندارند و هرچه گفته‌اند، رونویسی فاحش از دیگران است.
از نکته‌ای نباید غافل شد. اگر بخش یا بخش‌هایی از منبعی در دسترس -و به ویژه متنی که مورد نقد ما واقع شده- مورد تأیید ما و برای تحقیق ما مفید است، باید فقط با ارجاعی دقیق و به نحوی که مخاطب درک کند آنچه گفتیم از دیگری است، وارد تحقیق ما شود.
در این مورد خاص، خانم محمودی، مقدمه و تصحیح دکتر مهدوی دامغانی را نقد کرده و بعد از آن مبادرت به تصحیح جدید کرده است. یعنی ایشان نمی‌تواند یافته‌های مهدوی دامغانی را نادیده انگاشته و به حساب پژوهش و یافتۀ خویش بگذارد و بدون ارجاع به مهدوی دامغانی، آن را در متن خویش به ثبت رساند.
_آنچه محمودی دربارۀ مولد و منشأ «رونی» گفته، همان است که مهدوی دامغانی پیشتر آورده است. مهدوی دامغانی در این باره، به عوفی، ناصح، شفق و صفا استناد کرده و محمودی با حذف واسطه (مهدوی دامغانی) به منابع او ارجاع داده است.
_محمودی در معرفی ممدوحان رونی، نام و مشخصات 15 تن را ثبت کرده است؛ در حالیکه، 13 نفر از ایشان، پیشتر در تحقیق مهدوی دامغانی، معرفی شده‌اند. محمودی در این مورد نیز، محقق پیشین را حذف کرده است.
_این که قصاید ابوالفرج معمولاً بین 20 تا 30 بیت و بدون تشبیب است، در متن مهدوی آمده و بدون ارجاع، در متن محمودی نیز مشاهده می‌شود.
_این که در رباعیات ابوالفرج، مضامین عاشقانه غلبه دارد، در متن مهدوی اشاره شده و بدون ارجاع، در متن محمودی نیز مشاهده می‌شود.
_در باب تأثیرپذیری انوری از ابوالفرج، تقلب محمودی مشهود است؛ دامغانی، برای توضیح این امر، ابتدا به عوفی و سپس به سخن مدرس رضوی در مقدمۀ المعجم ارجاع داده است؛ محمودی نیز با حذف واسطه، و با مشاهدۀ مقدمۀ دامغانی، بی واسطه به عوفی و المعجم استناد کرده است.
_در بخش ابیات ابوالفرج در متون دیگر، مهدوی دامغانی به 4 بیت اشاره کرده که در لباب‌الالباب عوفی، به نام ابوالفرج آمده و در دواوین شعری او موجود نیست. محمودی نیز عین یافتۀ مهدوی دامغانی را به نام خود آورده است. او این معامله را با یافته‌های دیگر مهدوی دامغانی از متن المعجم نیز کرده است. ایشان حداقل می‌توانستند بعد از 50 سال، به این نکته اشاره کنند که دو بیت از چهار بیتی را که عوفی به رونی نسبت داده، متعلّق به امیر معزی است.
__محمودی یکی از اشکالات چاپ مهدوی دامغانی را، ادخال اشعار رکن دعویدار در دیوان رونی، و قرار دادن آنها در آخر کتاب دانسته و چندین قصیده و قطعه از رکن را که در چاپ چایکین و مهدوی به نام رونی به ثبت رسیده معرفی کرده است.
اما تمام این یافته‌های مربوط به رکن دعویدار و ابوالفرج رونی را، آقای میرافضلی در مقالۀ: «دور است ره تا آفتاب؛ نقدی در باب تصحیح دیوان رکن‌الدین قمی» که به سال 1374 منتشر شده و با استناد به قولی از ملک‌الشعراء بهار آورده‌اند؛ در حالیکه نامی از ایشان و ارجاعی به مقالۀ ایشان در مقدمۀ تصحیح خانم محمودی نیست.
تقریباً تمام آنچه که در مقدمۀ محمودی آمده و نقد شد، در مقالۀ پر اشکال ایشان یعنی: «ضرورت تصحیح مجدد دیوان ابوالفرج رونی» که در در سال 94 در مجلۀ متن‌شناسی ادب فارسیِ دانشگاه اصفهان منتشر شده نیز آمده است.
___توان خواندن نسخ خطی، اولین شرط ورود به تصحیح است؛ یکی از نسخی که محمودی از آن در جهت تصحیح دیوان ابوالفرج بهره برده، دستنویس معروف کتابخانۀ حکیم‌اوغلو در ترکیه است. این مجموعه، حاوی دوازده دیوان از شاعران مختلف است که نام ایشان (شاعران) در ابتدای نسخه، با خطی درشت درج شده است.
خانم محمودی، در معرفی نام اولین شاعر، «حکیم آذری» مرقوم فرموده‌اند که حتماً اشتباهی سهوی است؛ زیرا، نام صحیح شاعر «حکیم انوری» است و آذری، هنگام کتابت نسخه، وجود خارجی هم نداشته است!
در این یادداشت، فقط به نقد مقدمۀ تصحیح خانم محمودی پرداختم و سخن از کیفیت تصحیح ایشان، منابعی که ندیده‌اند و ... بماند برای وقتی و نقدی دیگر.
*
/channel/gahnameyeadabi
یک مقاله و یک یادآوری
(نظریۀ استعارۀ مفهومی و رباعیات خیّام)
نظریۀ «استعارۀ مفهومی» که از رهاوردهای زبان‌شناسی شناختی است، بیش از همه مرهون دغدغۀ مشترک جرج لیکاف و مارک جانسون است که به نگارش کتاب مهم Metaphors We Live By انجامید. ویراست نخست این کتاب، به سال ۱۹۸۰ منتشر شد و مورد توجه محافل دانشگاهی قرار گرفت. در ایران، نخست، خانم نیلوفر آقا ابراهیمی به ترجمۀ آن همت گماشت و آن را با عنوان استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم توسط نشر علم در سال ۱۳۹۴ عرضه داشت. دو سال بعد، ترجمۀ دیگری از این کتاب با عنوان استعاره‌هایی که باور داریم به قلم خانم راحله گندمکار منتشر شد (انتشارات علمی، ۱۳۹۶). ترجمۀ سوم کتاب را آقای جهانشاه میرزابیگی با عنوان استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم منتشر کرد (۱۳۹۷، انتشارات آگاه). میرزابیگی مترجم چندین اثر در باب استعاره است که کتاب استعاره‌ها از کجا می‌آیند، نگارش زولتان کوچش از جملۀ آن‌هاست (۱۳۹۶، انتشارات آگاه). کتاب مذکور، به نوعی مکمل کتاب لیکاف و جانسون است. یکی از مباحث اصلی نظریۀ «استعارۀ مفهومی» لیکاف و جانسون آن است که استعاره صرفاً یک شگرد ادبی و هنری و یا یک پدیدۀ زبانی نیست. بلکه تمهیدی است که ما برای اندیشیدن در پدیده‌های هستی به کار می‌بریم. طبق دیدگاهِ این دو، انسان‌ها ذاتاً استعاری می‌اندیشند: استعاره‌ها به این دلیل در قالب عبارت‌های زبانی پدیدار می‌شوند که نظام مفهومی ذهن ما باعث آن است.
مقالات فارسی که در رابطه با نظریۀ «استعارۀ مفهومی» و کاربست آن در شعر فارسی نگاشته شده، نسبتاً زیاد است. برخی از این مقالات، قبل از ترجمۀ کتاب لیکاف و جانسون از روی اصل کتاب یا تحقیقات پیرامون آن منتشر شده است. ترجمۀ کتاب این دو زبان‌شناس به زبان فارسی، باعث شتاب گرفتن این نوع بررسی‌ها در تحقیقات دانشگاهی شده است.
بنده سال ۹۸ موفق به مطالعۀ کتاب «استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم» و «استعاره‌ها از کجا می‌آیند» شدم و این آشنایی، مصادف بود با ایّام نگارش کتاب «رباعیات خیّام و خیامانه‌های پارسی». همزمانی این دو اتفاق، باعث شد که رباعیات خیّام را از دیدگاه «استعارۀ مفهومی» بسنجم و در بخش «منظومۀ فکری و زبانی خیّام» اشارتی کوتاه بدان داشته باشم.
امروز، در جستجوی مطلبی، به مقالۀ بالا برخوردم و دانستم که پژوهشگران ارجمند، آقایان توفیقی و شکیبا، چهار سال پیشتر، رباعیات منسوب به خیّام را بر مبنای نظریۀ «استعارۀ مفهومی» لیکاف و جانسون بررسی کرده‌اند. طبق این بررسی، در ۶۶ رباعی کلیدی چاپ فروغی، ۱۵ استعارۀ مفهومی وجود دارد که می‌تواند نگاشتِ استعاری ذهن خیام و در نهایت سبک فردی او را نشان دهد. پُر بسامدترین استعارۀ مفهومی در این ۶۶ رباعی، استعارۀ «سفر» است. من در کتابم، استعارۀ «راه» را یکی از کلیدی‌ترین تمثیل‌های خیام دانسته‌ام (ص ۱۴۸). مبنای بررسی من، بیست رباعی اصیل خیام در کتاب رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی بوده است. شایسته این بود که پیش از چاپ کتاب، جستجوی دقیق‌تری در مقالات منتشر شده می‌کردم و با یادکرد این تحقیق، حق تقدّم این دو پژوهشگر را به‌جا می‌آوردم. اگر عمری باقی بود، در چاپ‌های بعدی این کار را خواهم کرد. به اشتراک گذاشتن مقالۀ «استعارۀ مفهومی و سرنوشت چهار رباعی منسوب به خیّام» به همین نیّت صورت گرفته است.
●●
"چهار خطی"
/channel/Xatt4
ده نکته‌ای که دربارۀ خیّام نمی‌دانیم!
(بخش آخر)
۹) سنایی و ناصرخسرو از دوستان خیّام بودند.
▫️توضیح: در مورد آشنایی سنایی با خیّام، بر اساس نامه‌ای که او به حکیم نیشابوری نوشته، می‌توان اطمینان خاطری حاصل کرد. اما اینکه آنها را دوست بنامیم، من تردید بسیار دارم. خاصه آنکه رباعیی از سنایی در دست است که به احتمال زیاد در ردّ یکی از رباعیات اصلی خیّام سروده است. در مورد ناصرخسرو، همین مقدار اندک سند هم در دست نیست که از آشنایی این دو، چه برسد به دوستی آنها، خبری موثق به ما بدهد. مأخذ این گفتار غلط نیز رشیدی تبریزی است. وی نوشته است: «سید ناصر خسرو قدّس سرّه روشنایی‌نامه تألیف کرده و به مطالعۀ حکیم ارسال نموده بودند. ایشان به جهت انزوا، عذر تقصیر خواسته» (طربخانه، ۱۴۶). همۀ اطلاعات رشیدی برعکس واقعیت است. من ربط انزوای خیّام با عذرخواستنش از مطالعۀ روشنایی‌نامه ناصرخسرو را، حتی به فرض صحّت همۀ جوانب ماجرا، ندانستم!
روشنایی‌نامه به احتمال زیاد یک‌سال بعد از تولد خیام در سال ۴۴۰ ق سروده شده است. در مورد تاریخ فوت ناصرخسرو اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی وی حداکثر در ۴۸۱ ق فوت کرده و بیست سال آخر عمرش نیز در تبعید به‌سر می‌بُرده است. پیش از آن هم، اغلب در مسافرت و جابه‌جایی بوده است. این دو شخصیت، حدود ۴۵ سال اختلاف سنی داشته‌اند. در ایّامی که خیّام به حد کمال رسیده بود، ناصرخسرو پیری بود هفتاد و چندساله که در درّۀ یمگان محصور و منزوی بود و امکان رفت و آمد به نیشابور و مرو را نداشت.
۱۰) یک‌بار در هرات به سنایی تهمت دزدی زدند.
▫️توضیح: ماجرای دزدی غلامی هندو و اقرار او که مال دزدی را به خادم سنایی داده، در نیشابور اتفاق افتاده است نه هرات. سنایی بعد از این ماجرا، از شدت ناراحتی به هرات می‌رود و از آنجا نامه‌ای به خیّام می‌نویسد و از او مدد می‌خواهد. مرحوم مینوی مقاله‌ای در مورد این نامه دارد که سال ۱۳۲۹ در مجلۀ یغما به چاپ رسیده است.
۱۱) نامۀ سنایی به خیّام، قدیمی‌ترین سند در مورد زندگی خیّام است.
▫️توضیح: کسی که متن این گفتار را نوشته، در جریان تحولات حوزۀ خیام‌پژوهی نبوده است. عده‌ای نامۀ سنایی به خیّام را قدیمی‌ترین سند در مورد این حکیم می‌دانستند. اما مرحوم فروزانفر با معرفی رساله‌ای نه چندان معروف از جارالله زمخشری، نشان داد که سند مذکور دربردارندۀ قدیمی‌تر اطلاع از زندگانی خیّام است. زمخشری در این رساله، از ماجرای دیدار خود با خیّام در شهر خوارزم و مباحثاتش با او در حضور استادِ خودش ابومنصور اصفهانی (د. ۵۰۸ ق) یاد کرده است.
۱۲) مقبرۀ خیّام در باغ شخصی اوست که هدیۀ نظام الملک بود و در عوض، خیّام به پسران نظام الملک، درس می‌داد.
▫️توضیح: در مورد همکلاسی بودن خیّام و نظام الملک و حسن صباح، داستانی ساختگیِ مشهور با عنوان «سه یار دبستانی» وجود دارد که به نظر می‌رسد گوینده، تحت تأثیر آن بوده است. خواجه نظام‌الملک، 31 سال زودتر از خیّام به دنیا آمده و فرزندان او، یا بزرگ‌تر از خیّام بوده‌اند یا هم‌سن و سال او. ضمن اینکه هیچ کدام از این قول‌ها، مستند به منبعی معتبر نیست. اغلب فرزندان خواجه نظام الملک در زمان حیات پدر صاحب مناصب مهم بودند و یکی از اختلاف‌های ملکشاه با خواجه، واگذاری حکومت ایالات و موقوفات به فرزندان و خویشانش بود. چهار تن از فرزندان خواجه نظام‌الملک بعد از مرگ پدر در زمان ملکشاه و فرزندش محمد به وزارت رسیدند. البته منکر ارتباط میان خیّام و خواجه نظام الملک نمی‌توان شد، اما آنچه در مورد رابطۀ این دو نوشته‌اند، بیشتر افسانه است تا واقعیت.
۱۳) خیّام جای قبرش را طوری طرّاحی کرده بود که هر بهار، پوشیده از گلبرگ می‌شد.
▫️توضیح: اصل داستان قبر خیّام، از چهارمقالۀ نظامی عروضی گرفته شده، ولی گوینده آن‌قدر به آن شاخ و برگ داده که چیز دیگری از کار در آمده است. طبق روایت نظامی عروضی، وی در سال ۵۰۶ در شهر بلخ به دیدار خیّام می‌رسد و در اثنای صحبت، خیام می‌گوید: «گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل‌افشان می‌کند». این سخن، در نظر عروضی قدری غریب جلوه کرد. اما دانست که چنین شخصیتی سخن گزاف نمی‌گوید. چون در سال ۵۳۰ هجری گذار عروضی به نیشابور افتاد، چهار سال بود که خیّام درگذشته بود. یکی را با خود بُرد که قبر خیّام را بدو نشان دهد، در سمت چپ گورستان حیره، قبر او را در پایین دیوار باغی دید که غرق شکوفه شده بود. سخن خیّام به یادش آمد و گریست (مجمع النوادر، ۱۹۶). بنابراین، اینجا سخن از طراحی مقبره نیست، بلکه حالت پیشگویانه دارد. باغ هم باغ شخصی خیّام نبوده، بلکه باغی در نزدیکی گورستان مشهور حیره بوده که امام‌زاده محروق نیز همانجا مدفن داشته است.
●●
"چهار خطی"
/channel/Xatt4
ده نکته‌ای که دربارۀ خیّام نمی‌دانیم!
(بخش اول)
دوستی عزیز، پوشه‌ای شنیداری برایم فرستاد (همان که در مطلب بالا قرار یافته) که گویندۀ آن، «حقایقی را که ما در مورد حکیم عمر بن ابراهیم خیّامی نمی‌دانستیم»، با ما در میان گذاشته است! آن دوست می‌خواست بداند که همۀ حرف‌های گفته شده درست است یا نه. گفتارِ مذکور، آمیخته‌ای از درست و نادرست است و شاید کسانی به اعتبار سخنان درستش، حرف‌های نادرستش را نیز راست بپندارند. البته بسیاری از پنداشت‌های نادرست ما در مورد خیّام، به مدد آثار نویسندگانِ سرشناس پدید آمده و شاید این گویندۀ خوش‌سخن، به اعتبار آن سخنان، به بازگفتِ این پنداشت‌ها پرداخته باشد. من در اینجا، در حدی که در منابع معتمد، دیده‌ام و سنجیده، به چند و چونِ برخی از آنها می‌پردازم.
..
۱) اسمش عمر بود، پسر ابراهیم. هیچ وقت ازدواج نکرد و فرزندی نداشت.
▫️توضیح: اینکه نام کوچک خیّام عمر بوده و نام پدرش ابراهیم، مورد توافق اغلب منابع است و جزو نکته‌های نادانسته نیست. اما اینکه ازدواج نکرده و فرزندی نداشته است، گفتاری است که هیچ سند قطعی و معتبری برای آن نداریم. این نکته را گویا اول بار یاراحمد رشیدی تبریزی بر سر زبان‌ها انداخته (طربخانه، ۱۵۰) و چنان‌که می‌دانیم، اغلبِ آنچه او در مورد خیّام در کتابش آورده، نامعتبر است و جنبۀ داستانی دارد. از طرف دیگر، دولتشاه سمرقندی، جمال‌الدین اشهری نیشابوری شاعر قرن ششم هجری را از اعقاب حکیم خیّام دانسته است (تذکرة الشعراء، ۱۳۸). اگر این حرف صحّت داشته باشد، دلیل روشنی بر اشتباه رشیدی تبریزی است. در هر صورت، روی این قول‌های تردیدآمیز نباید تأکید داشت و آن را حقیقت انگاشت.
۲) قدّی بلند و سری بزرگ داشت. کم حرف بود و گوشه‌گیر.
▫️توضیح: هیچ کدام از این توصیف‌ها مستند و قابل اتکا نیست. آنها که با خیام دیدار کرده‌اند یا او را می‌شناخته‌اند، از قبیل: زمخشری و سنایی و ابوالحسن بیهقی و نظامی عروضی، به توصیف شکل و شمایل او نپرداخته‌اند. در منابع بعدی مثل نزهة الارواح شهرزوری و تاریخ الحکماء قفطی نیز چنین سخنی دیده نمی‌شود. در مورد کم‌حرفی و گوشه‌گیری‌اش، از همین منابع بر می‌آید که وی عنداللزوم بسیار هم حرّاف بوده است. چنان‌که شهرزوری گوید در گرمابۀ مرو، از او در مورد معنی معوّذین، سؤالی پرسیدند. وی آن‌قدر در این مورد داد سخن داد که اگر گفته‌هایش را جمع می‌کردند، خود کتابی می‌شد (حکیم عمر خیّام و رباعیات، ۶۲). این حکایت، هم ناقض گوشه‌گیری خیّام است (محفل گرفتن در گرمابه، در شهر مرو، نه در نیشابور) و هم خلاف پندارِ کم‌حرفی‌اش! خیّام به دربار ملکشاه سلجوقی و سلطان سنجر رفت و آمد داشت و مقرّری می‌گرفت و با برخی وزیران و امیران نیز مناسبت دوستی داشت. به چنین آدمی، گوشه‌گیر نتوان گفت. داستان دیگری که بیهقی در مورد ملاقات امام محمد غزالی و خیّام اورده نیز حاکی از درازگویی خیّام است، تا آنجا که می‌گوید: امام عمر، سخن را به درازا کشاند (تتمۀ صوان الحکمة، ۱۱۴).
۳) خیّام هیچ‌کدام از دانشمندان زمان خودش را قبول نداشت، جز ابن‌سینا.
▫️توضیح. برخی خیّام را شاگرد ابن سینا و برخی او را شاگردِ شاگردش (بهمنیار) دانسته‌اند. بر سر این سخن، توافقی وجود ندارد. اما این که خیّام خودش را شاگرد معنوی ابن‌سینا می‌دانست و به او تعصّب می‌ورزید و آثارش را می‌خواند و آرایش را تقریر می‌کرد، سخن درستی است. اما این سخن درست، به معنی آن نیست که خیّام هیچ کدام از دانشمندان زمان خودش را قبول نداشت. بیهقی در شرح حال حکیم محمد معموری آورده که خیّام در تفویق و تمییز او از اقران، معترف بود (درّة الاخبار، ۱۰۵) و به زبان خودمانی، قبولش داشته است!
۴) سیزده رساله‌ای که از خیّام مانده، همگی یادداشت‌های پراکنده هستند.
▫️توضیح. خیّام برخی از رساله‌هایش را در پاسخ سؤال دیگران نوشته است (پنج رساله) و این طرز نگارش، بین دانشمندان مرسوم بوده و از آن تعبیر به یادداشت‌های پراکنده نتوان کرد. رساله‌های دیگر، همگی بر موضوعات خاص متمرکز است (ریاضی، فلسفه، مکانیک و موسیقی) و در عین ایجاز، انسجام مناسبی دارند. بنابراین، گفتار گوینده نادرست است.
●●
"چهار خطی"
/channel/Xatt4
یک رباعی ناشناس
خواهم که ز دل بار غمم برگیری
وز خاک ز روی کرمم برگیری
ور ناسره یابی‌ام، همم رد نکنی
چندان‌که تو خواهی به کمم برگیری
..
این رباعی را حسن بن محمد زیدی حسنی اصفهانی، روز سه‌شنبه ۱۹ ذی‌الحجۀ سال ۷۴۰ ق در پایان فراغت از کتابت مرزبان‌نامه، زیر رقم کتاب، نوشته است. نام شاعر را نمی‌دانم. کتاب به شمارۀ ۱۳۲۴ در کتابخانۀ مغنیسا نگهداری می‌شود و ظاهراً قدیمی‌ترین نسخۀ مرزبان‌نامه است؛ اما در هیچ کدام از تصحیح‌های موجود، مورد استفاده قرار نگرفته است.
●●
"چهار خطی"
رباعی فارسی، به روایت سید علی میرافضلی
/channel/Xatt4
