187
Biz kim maliki Turon, amiri Turkistonmiz! Biz kim - millatlarning eng ulug‘i, Turkning bosh bo‘g‘inimiz! Amir Temur Vatan va millat tarixiga nazar.
БОШ ЭГМА...
Қодирийни отган, Чўлпонни отган,
Миллатим зиёси, жарлиққа ботган.
Бегуноҳ кишилар қирилган қатор,
Отилмаганларни, қаршилаган дор.
Улар ўлмаганда, тенгсиз бўлардик,
Балки Туркистонни бизлар қурардик.
Мен-ку, яшаяпман, гўё йўқ ғамим,
Лек ҳўв томондан, боқар бир ғаним.
Турон заминида, кўп қинғир ишлар,
Ожизни аямай "қоплон"лар, тишлар.
Огоҳ бўлган яхши, кўпдир сотқинлар,
Хоинга дарс берган, шайтон ва жинлар.
Эй халқ жам бўлинг, бўлмангиз тарқоқ,
Шунда сиз, ғолибсиз, ёв бўлур йироқ.
Эркимни бермайман, то, тирикдирман,
Шу Ватан, бор экан, мен йирикдирман.
Қодирий тирик бўлса дерди "бош эгма",
Ҳурликни бой берма, ҳурликни берма.
Ўтмишда мардларни бой бердинг етар,
Хур бўлиб туғилган, бош эгмай кетар...
© Абдувоҳид Сувонов
@Turkiston
ТУРКИСТОН
ТУРКИСТОН — Марказий Осиёнинг ўрта аср тарихийгеографик адабиётларда учрайдиган номи. Манбаларда Турон ва Туркистон атамалари ўрнида қайд этилган. 639 й. Турфонда тузилган суғд ҳужжатида Ўрта Осиё минтақасининг номи сифатида ишлатилган. «Туркистон» атамаси «Ўрта Осиё» ва «Мовароуннаҳр» номларидан фарқли равишда нафақат географик, балки этногеографик тушунчани англатиб, шунингдек, сиёсийҳуқуқий аҳамиятга ҳам эга бўлган. Араблар истилосидан сўнг «Туркистон» топоними ўзининг сиёсийҳуқуқий маъносини йўқотмаган. Унинг сиёсий сарҳадлари Узок, шим. ва шарққа, Араб халифалиги, Қарлуқ ва Уйғур хоқонликлари билан чегарадош бўлган ерларгача ёйилган. Айни мана шу давлатлар эндиликда Туркистон номи билан араб тарихчигеографлари асарларида (8—10а. лар) қайд этилган. Марказий Осиёнинг марказий ва жан. вилоятлари (Амударё ва Сирдарё оралиғи) Мовароуннаҳр деб атала бошлаган.
Қорахонийлар давлати барпо этилиши билан «Туркистон» топонимининг аҳамияти яна қайта ўзининг собиқ ҳудудлари доирасида деярли тикланади, унинг жан. сарҳадлари Амударё билан белгиланади. «Мовароуннаҳр» атамаси эса, Туркистоннинг бир қисми сифатида, яъни Қорахонийлар, сўнгра Хоразмшоҳлар, Чиғатоийлар, Темурийлар ва Шайбонийлар давлатининг бир қисми сифатида қарала бошлаган. Маҳмуд ибн Валннинг ёзишича, «Туркистон — бу кенг ва кўнгилли юртдир.., бу юртнинг узунлиги Сайҳун дарёсининг қирғоғидан Қорамурун дарёси қирғоғигача бўлиб, бу ерни Мўғулистон номи билан атаганлар». Муаллиф Т. нинг яна бир номи — бу Турон ва унинг аҳолиси турклар деб ёзади. Шу даврдаги Мўғулистон Шарқий Туркистон, Еттисув ва Олтойни қамраб олган. 19-а. ўрталарида Туркистон худуди (3 млн. кв. км дан ортиқ) ғарбда Урал тоғлари этаги ва Каспий денгизи, шаркда Олтой тоғлари ва Хитой, жан. да Эрон ва Афғонистон, шим. да Томск ва Тобольск губернялари билан чегарадош бўлган. Туркистон шартли равишда Ғарбий (Қозоғистоннинг жан. қисми, Ўзбекистон, Тожикистон, Туркманистон ҳудудлари), Шарқий (Синьцзян Уйғур мухтор райони) ва Афғон Туркистони (Афғонистоннинг шим. қисми)га бўлинган. Россия империяси босиб олган Ғарбий Туркистон ҳудудида 1867 й. Туркистон генералгубернаторлиги ташкил қилинган. 1886 й. дан расман Туркистон ўлкаси деб атала бошлаган. Октябрь тўнтаришидан сўнг, 1918 й. апр. да Ғарбий Туркистон ҳудудида Туркистон Автоном Совет Социалистик Республикаси (ТуркАССР) тузилган. Шўро ҳокимияти ягона ва мустақил Туркистонни қайта тиклаш ғояси туғилишидан хавфсираб 1924—25 й. ларда шошилинч суратда «Туркистон халқларининг миллийдавлат чегараланиши» деб аталмиш тадбирни ўтказган. Натижада, уша пайтда сиёсий аҳамият касб этган «Туркистон» атамаси сунъий равишда истеъмолдан чиқарилиб, ўрнига расман «Ўрта Осиё» географик термини жорий қилинган.
Ад: Бартольд В. В., История Туркестана, Сочинения, Туркистон 11(1), М., 1963; Сагдуллаев А. С., Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда, Туркистон, 1996.
Шамсиддин Камолиддин.
@Turkiston
- Бу кимнинг ҳайкали? - деб сўради раҳбар.
- Бобурники.
- Хўш, у нима иш қилган?
- Юртдошимиз-ку, Шайбонийхонга енгилиб, заҳматлар чеккан Бобур-ку...
- Нега Бобур енгилган бўлса,
Шайбонийхонга қўймадинглар ҳайкални?!
@Turkiston
Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530)
Бобур портрети, 1605—1615 йиллар. Ушбу сурат Лондондаги Британия музейида сақланади.
@Turkiston
Ўзбек Навоийни ўқимай қўйса,
Олтин бошнинг калла бўлгани шудир.
Бедил қолиб Демян Беднийни суйса,
Қора сочнинг малла бўлгани шудир.
Ўзбек Навоийни ўқимай қўйса,
Дод демоққа палла бўлгани шудир.
Маърифатдан айри ўйнаса, кулса,
Аза чоғи ялла бўлгани шудир...
Эркин Воҳидов
@Turkiston
ЭЛ
Ғалати элат бу, ғалати эл бу,
Нияти бўлакча, амали мавҳум.
Бу элдан Бухорий чиқиши мумкин,
Лекин ғарибликда яшашга маҳкум.
Ғалати элат бу, ғалати эл бу,
Тушуниб бўлмайди асрорларини.
Машрабни осади ва орқасидан
Йиғлаб ўқиб юрар ашъорларини.
Ғалати элат бу, ғалати эл бу,
Ботини чиркинлик, зоҳири содда –
Ўткан кунларини ёзган ўғлини
Билмай отиб қўяр Юнусободда.
Ғалати элат бу, ғалати эл бу,
Тимсоҳ кўз ёшидан битмиш луғати.
Ибн Синони-ю Улуғбегини
Ўзи туғади ва ўзи бўғади.
Ғалати элат бу, ғалати эл бу,
Тушуниб бўлмайди сира ҳам, айтсам.
Бир жарлик кўраман йўл охирида,
Олдинга юр, дейди орқага қайтсам.
Ғалати элат бу, ғалати эл бу,
Буюклик шарафдир, бироқ ўй сурманг.
Тағин, дардларини эшитайин деб
Бобурни сира ҳам уйғота кўрманг!!!
©Хайрулла Ҳамидов
@Turkiston
Қўрбоши аёллар
Ўрта Осиё тарихида “Қўрбоши” (قورباشی) деган ҳарбий атама мавжуд бўлган. Қўрбоши дегани туркий тилдаги атама бўлиб, “Қўр” қўшин тўпламоқ деган ва бошқа маъноларни англатади. Бошқа манбаларда ёзилишича “Қўр” бу қирқ сонидир ва “боши” бошқарувчиси яъни қирқ нафар инсонни бошқарувчиси дейилади. Шунингдек юзбоши ва мингбоши каби атамалар ҳам шу каби унвондир дейди манбаларда.
ЎзМЭда ҳам бу атамани уч хил талқин қилган. Биринчиси, ўрта асрларда Ўрта Осиё хонликлари ва айрим Шарқ давлатларида дастлаб шаҳарни тунда қўриқловчи миршаб; сўнгра қурол-яроғ омбори (қўр) мутасаддиси ҳамда қурол-аслаҳа, турли яроқлар ва тўп ясаш корхоналари (қўрхона) бошлиғи. Қўқон хони худоёрхон даврида Қўрбоши қўрхона, милтиқхона, тўпхоналарга бошчилик қилиб, у хом ашё топиб келишдан то тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш ва уларни хон қарорига биноан тарқатиш жараёнига бошчилик қилган;
Иккинчиси, Туркистон ўлкасида Октябрь тўнтаришигача бўлган даврда маҳаллий полиция бошлиғи. Масалан, Қўқон ва Марғилонда 1917 йилда шаҳар миршабларининг бошлиғи Қўрбоши деб аталган;
Учинчиси, Туркистонда совет режимига қарши қуролли ҳаракат ҳарбий раҳбарларининг унвони. Қўрбоши халқнинг турли табақалари орасидан чиққан обрўли шахс ҳисобланган. Қўрбошилар орасида ҳатто аёллар ҳам бўлган, дейилади. Ҳа, қўрбошилар қаторида аёллар ҳам ҳудди эркаклардак, балки эркаклардан ҳам кучли жасорат кўрсатгани ҳақида маълумотлар мавжуд. Мисол тариқасида, карманалик Нодира қиз Иброҳимбекнинг қўшинида махсус аёллар гуруҳига бошчилик қилди ва Шарқий Бухорода қизил аскарларга қарши жанг қилди. Олтиариқлик, Шакархон эса, Фарғона водийсида Қизил аскарларга қарши мардларча жанг қилиб, аёвсиз курашган керак бўлса сўнгги томчи қони қолгунича урушиб, Скобелев шаҳридаги ўз ўлимини кутиб ётган “эркак” асирларни озод қилгани ҳақида маълумотлар мавжуд. Ўшлик Холхўжа Эшоннинг синглиси Ойшахон қўрбоши, бу аёлни ўша давр одамлари “Ойим қўрбоши” деб, номласа, Рус командирлари “Амазонка аёл” (Жангчи аёл) дейшарди. Ўшлик Ойимнинг чиндан ҳам жасоратли эканини босқинчилар ҳам билар эди. Ойим Ўзгандаги қамоқхонадан бир қанча маҳбусларни озод қилган. Шунингдек Водийдаги бошқа жасоратлари бу ойимни тарихга муҳрлади. Бироқ бу Афсонавий жангчи аёлни Советлар турли туман бўхтонлар билан халқимизга ёмонотлиқ қилиб, гап сўзлар тарқатишган. Агар насиб қилса, биз бу аёлларимиз ҳақидаги маълумотларни манбалар асосида ўрганиб, пост қилиб қўямиз.
Биз узоқ ўтмишдаги Тўмарисларизни биламиз, яқин ўтмишдаги жасур, ўз эрлари ва ака-укалари, жигарлари оталари ёнида жанг қилган аёллар ҳақида билмасдан ўтмоқдамиз. Бу аёлларимиз халқимизни босқинчилардан ҳимоя қиламан деб, ўз жонларини тикиб жанг майдонига киришган. Халқимизда бундай жасур аёллар кўп бўлган.
@Turkiston
Ma'lumki og'uz qabilalari Orol bo'ylari va Xorazmdan ko'chib, hozirda Turkmaniston, Afg'oniston, Eron, Iroq, Suriya va Turkiyada yashovchi Türk, Ozarbayjon va Turkman millatlarining shakllanishida asosiy komponent vazifasini bajarganlar. Shulardan biri bo'lgan Xuroson turklari Ozarbaycon millatining (Eronda ular oʻzlarini turk deb atashadi) ajralmas qismi boʻlib, tarixiy Xuroson oʻlkasida yashaydilar va nufusi uch milliondan ziyod. Tili turkiy tillarning og'uz tillar guruhiga mansub bo'lib, uning ba'zi shevalari Xorazm og'uz lahjasiga juda yaqin. Ular ogʻuz qabilalari asosida shakllansa ham, ularning shakllanishida Timuriylarning Xuroson davlati alohida oʻrin tutgan, zotan buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy ham oʻsha yerlarda hokimlik qilgan. Bizda kam maʼlum boʻlgan bir faktni aytib oʻtmoqchiman: Eron Turklari (ozarbayconlar) urugʻ bilmaydiganlar - oʻzini faqat turk ataydilar va oʻziming urugʻ-qabilasini biladiganlar ikki katta guruhga boʻlinadilar. Quyida Xuroson turklari tashkil topgan qabilalar bilan tanistirmoqchiman:
Bayot yoki Boyot
Qorachoʻrlu
Temurtosh
Nordin
Goʻvdari
Afshar
Qoraqoʻyunlu
Geraylilar (Gerayit ili)
Anayulu
Qorayi
Abivardli
Ajarli
Qachar/Qajar
Qizilbosh
Oʻzdemirli
Boʻgmanji
Oʻzbek
Balvi
Buboshi
Tatar
Joni Qurboni
Jugʻatoyi (Chagʻatoy)
Jaloyir
Javonshir
Chula
Halach (Halaj)
Sorvonli
Shomli
Qarshi Kuzayli
Qaragoʻzlu
Kaharli
Temirli
Aymurlu
Hurmat ila, Andrey Kubatin
@Turkiston
Сиз кутган пост. Сартлар кимлар?
Келиб тушган саволларга жавоб беришда давом этаман.
Сартлар ҳақида кўп савол йўлланади. Умумий қилиб жавоб бераман.
“Сарт” атамаси санскрит тилига бориб тақалади ва “савдогар” маъносини англатади. Бу атама илк бор VIII асрда ёзилган бир туркча битиктошда учрайди ва у ерда “савдогар” маъносида қўлланади.
Кейинчалик баъзи кўчманчиларда “сарт” атамаси этник маънога эга бўлади. Лекин манбаларда бу атама асосан “ўтроқ аҳоли” маъносини билдиради. Хусусан, мўғуллар Ўрта Осиё ўтроқ аҳолисини “сартуул” деб атаган. Ўтроқ аҳолининг мутлақ кўпчилик қисми тожиклар бўлгани боис “сарт” “тожик”нинг “сарт тили” форс тилининг синонимига айланиб боради. Бобурда, Навоийда сарт шу маънода ишлатилганини кўришимиз мумкин.
Айни пайтда, туркий тилли ўтроқ аҳоли ҳам пайдо бўла бошлаган эди. Айниқса Шайбонийлар ҳокимияти ўрнатилганидан сўнг туркларнинг шаҳарларга кўчиб ўтиши, тожикларнинг турклашиши жараёнлари кучайди. Бунинг натижасида ўтроқ ўзбеклар ҳам “сарт” деб атала бошланди.
Манбаларга қарайдиган бўлсак, XVII аср охиригача “сарт” атамасини учратишимиз мумкин. Масалан, Турди Фароғий тожикларни шундай атайди:
Ўзбек ўғли ўқуса тафсир ила мишкатни,
Рўз савму шаб қиём афзун этиб тоатни;
Етса торожи ҳаводис, жамъ ўлуб авбоша дер:
“Саҳмгин солиб сурон ур, молин олғил сартни”.
Абулғози Баҳодирхон Хива, Урганч ва бошқа шаҳарлар ҳақида ёзганда, унинг аҳолиси ўзбек ва сартлардан иборатлигини ёзади (“Хевақ ўзбеги”, “Хевақ сарти”). Хоразмда тожиклар бўлмагани боис у “сарт” деб ўзбеклардан олдинроқ шаклланган ўғуз тилли аҳолини назарда тутган деб қаралади. XVIII асрдан бошлаб Хивада “ўзбек–сарт” деган фарқ қолмайди, бутун аҳоли ўзбек деб атала бошлайди. Бухорода эса “сарт” сўзи камроқ, “тожик” сўзи кўпроқ ишлатиладиган бўлади. Шунга қарамай, Хивада кўчманчи ўзбеклар ўтроқларни, Бухорода кўчманчи ўзбеклар ўтроқ ўзбек ва тожикларни “сарт” деб аташи ҳолатлари XX аср 70-йилларига қадар кузатилган.
Аслида XVIII асрга келиб “сарт” атамаси билан боғлиқ вазият жиддий ўзгармайди: кўчманчилар ўтроқларга нисбатан шу атамани ишлатишда давом этади. У пайти асосан қозоқлар, қирғизлар, қорақалпоқлар кўчманчи ҳаёт кечирарди, минтақа ўтроқ аҳолисининг асосий қисми эса ўзбеклар, улардан камроқ миқдорда тожиклар ва Шарқий Туркистон турклари (бўлажак уйғурлар) эди. Кўчманчилар ўтроқларни умумий қилиб “сарт” деб атарди.
Айни пайтда, XVIII–XIX асрларда маҳаллий аҳолида бугунгидай қатъий “миллий” ўзликлар бўлмаганини айтиб ўтиш лозим: ОАВ, мактаб дарсликлари, миллий идеология бўлмагани учун баъзи гуруҳлар ўзини асосий гуруҳлардан ажрата бошлаган, масалан, қозоқ адайлари ўзларини қозоқ эмас, алоҳида адай халқи деб ҳисоблай бошлаган (яъни, тил ва шева ўртасидаги фарқ ноаниқ бўлганидай, миллат ва уруғ ўртасидаги фарқ ҳам ноаниқдир). Бўлмаса баъзи қабилалар бир ўзбеклар, бир қорақалпоқлар таркибига кириб кетаверган (қабила сиёсий бирлашма бўлгани боис этник келиб чиқиш унча муҳим бўлмаган). Бу ҳолат ёзма манбаларда ҳам акс этади: баъзи муаллифлар аҳолининг бир қисмини сарт, бир қисмини ўзбек, бир қисмини тожик ва ҳоказо деб бўлади, баъзилари сартларни ёки бошқа гуруҳларни рўйхатдан олиб ташлайди; форсча манбаларга келсак, улар эски тарих китоблари анъаналарини давом эттирган ҳолда асосан “турк” атамасини ишлатади.
Этнографик кузатишлар ҳам бу мураккабликларни акс эттиради: кўчманчи қўшнилари таъсирида ўзини “сарт” деб атай бошлаган гуруҳлар қайд этилган. “Тожик” этнонимини ҳамма ҳар хил ишлатган: қипчоқ-ўзбеклар умуман шаҳарлик аҳолини, ўзбек тилида гапирса ҳам, “тожик” деб атаган, форс тилли тоғлик аҳоли “тожик” деганда мусулмонларни назарда тутган ва ҳоказо.
Мана шундай мураккаб, фрагментлашган ўзликлар калейдоскопини биринчи бўлиб Россия империяси идеологлари тартибга келтиришга уринган. Улар шу жараёнда “сарт” номли халқни шакллантиришга ҳаракат қилган.
(С) @AsanovEldar
@Turkiston
ТУРДИ ФАРОҒИЙ ҒАЗАЛИ
Тор кўнгуллук беклар, ман-ман деманг, кенглик қилинг,
Тўқсон икки бори ўзбак юртидур, тенглик қилинг.
Бирни қипчоқу хитою, бирни юз, найман деманг,
Қирқу Юз, Минг сон бўлуб бир жон ойинлик қилинг.
Бир яқодин бош чиқориб, барча бир тўнға кириб,
Бир ўнгурлук, бир тиризлик, бир яқо, енглик қилинг.
Қим қўюбдур, уҳдайи ўз мулкунгиздин чиқмайин,
Икки, уч, тўрт даъвосин этмакни кўтаҳлик қилинг.
Мардлар майдон чекиб, рангин кўтариб захмлар,
Сизга йўқ, ул жавҳару юзга упо-энглик қилинг.
@Turkiston
XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланган рус босқинида, ХХ аср биринчи ярмидаги қатлиомларда шаҳид кетган 1 000 000 ватандошларимиз, 1937-1953 йилларда қатағонга учраган 100 000, шундан отиб ташланган 13 000, Иккинчи жаҳон урушида қурбон бўлган 500 000, 1980 йиллардаги "Пахта иши"да жувонмарг кетган 10 000 лаб юртдошларимиз... Барчасини эслаймиз ва қадрлаймиз! Ватан, халқ ва Ҳақ учун хизмат қилиб жон берган барча фидойилардан Аллоҳ рози бўлсин!
Георгий латтасига ошиқ бўлганлар Георгий хочи соҳибларининг ушбу фикрларини ҳам ўқиб, хулоса қилиб кўришсин:
* * *
Қўзғолончилар (Дукчи Эшон бошлиқ 1898 йилдаги қўзғолон) бизнинг уйқуда ётган 22 солдатимизни ўлдирганликлари учун бунинг хунига исёнчилардан 22000 кишига ўлим жазоси берилиб, 300 киши Сибирь сургунига ҳукм этилди. Қўзғолончилар раҳбари Дукчи Эшон яшаган жой — Мингтепа теп-текис қилиниб, у ерга 200 оилали рус қишлоғи қурилди...
Ислом ўз қиёфасида нуфузли бир кучдирки, у билан биз, руслар, узоқ даврларгача, муқаррар равишда ҳисоблашишга мажбурмиз..."
С. М. Духовский, Туркистон генерал-губернатори (Император Николай II га юборган ахборотномасидан).
* * *
Бир минг сарт бир рус солдати этигининг пошнасига арзимайди.
Иванов, Фарғона генерал-губернатори.
* * *
Кўктепа жангида жон бераётган бир мулланинг: «8000 бегуноҳ одамни ўлдирганинг учун виждон азобига қолмайсанми?» — деб берган саволига генерал Скобелев юзсизлик билан: «Йўқ! Талофат 80000 га етмаганига ачинаман!»—деб виждонсизларча жавоб берган.
* * *
Миллатни йўқ қилиш учун уни қириш шарт эмас, унинг маданиятнни, санъатини, тилини йуқ қилсанг бас, тез орада ўзи адойи тамом бўлади...
Тўкилган ҳар томчи рус қони учун душман (ўрта осиёликлар) қонини дарёдек оқизаман..
Дунё славянларники, славянлар эса Россияники...
Очиғи мен урушни яхши кўраман. Ҳар бир миллат ўз худудини табиий чегараларгача кенгайтириш ҳуқуқига эга ва бу қонунийдир.
Биз, славянлар, албатта Босфор ва Дарданеллни эгаллашимиз зарур, акс ҳолда ҳар қандай тарихий аҳамиятимизни йўқотамиз. Агар қўлимиз бу бўғозларгача етмаса, ерларимиз қанчалик чексизлигига қарамай, биз ҳалок бўламиз.
Мен шуни кўриб, ҳис қилиб турибман ва башорат қилиб айтаманки, славянлар бир куни Германияни ейди. Немисларга асло тоқат қила олмайман...
М. Д. Скобелев, Фарғона генерал-губернатори.
@Turkiston
«ТАРИХНОМА»
Бобом Темур дейсан, Навоий дейсан,
Муносиб бўлдингми? Айтгин уларга.
Қачон бир ўлтириб савол берасан,
Лойиқмисан ўзи, Бухорийларга ?!
Бир чеккага суриб сен она-тилингни,
Ўз она, тилингни қилдинг ҳақорат.
Улар оғритганди ахир дилингни,
У тилда сўзлашинг, менга жароҳат !
Ибн Сино бугун - бўлганда тирик,
Фарзандларин кўриб афсусланарди.
Тиббиёт оқсади, табобат ўлик -
Балки оғриқларинг шифо топарди ...
Бобуринг энди йўқ, Улуғбеклар ҳам,
Камол тополмайди, туғилса улар.
Бугун - қоғозларда, саналар юлдуз,
Бугун - сўз ўйнида, ёлғон туйғулар !..
Ҳали кўп мақтаймиз Берунийларни,
Етишиб чиқмади, йўқдир издоши.
Битта чиқиб қолса, ора - сирада,
Минбарда чиқолмас, нурсиз қуёши...
Қодирийга муҳтож бугунги миллат,
Очиқ айтолмайди, англаб арзини.
Мен Ватанга содиқ: излама иллат,
Ошкор этмоқ керак, юрак фарзини.
Яна нима дейман, ахир болангман,
Қарсак чалолмайман, худа беҳуда.
Қачон улғаяр деб ўйлаб қоларман,
Ростгўй, жўмардларинг ётмас уйқуда.
Адабиёт дея, жон берди Фитрат,
Қўллаб қувватлагин, Қўрғонларингни.
У халқин, дардини ёзгайдир фақат,
Халқим авайлагин, Қалқонларингни.
Бу аччиқ сўзларим келмасин малол,
Қувончинга ташна, ғамга шерикман.
«Сенга не муқаддас» деб берсанг савол,
Бағрингда туғилдим, сенла тирикман.
Бобом Темур дейсан, Навоий дейсан,
Муносиб ўғлон бўл, аждодларингга.
Бугун улгурмасанг пушаймон ейсан,
Сен ҳам «ТАРИХИНГ ЁЗ» авлодларингга...
©Абдувоҳид Сувонов
@Turkiston
«…У турли фазилатлар билан безанган ва мақтовли хислатларга эга бўлган бир подшоҳ эди. Ушбу барча фазилатларидан шижоат ва муруввати устун турарди. Туркий шеърни Амир Алишердан кейин ҳеч ким Бобур ёзган даражада ёзган эмас».
Мирзо Муҳаммад Ҳайдар. «Тарихи Рашидий»дан.
«Бобур дилбар шахс эди. Уйғониш даврининг ажойиб султони, кучли, тадбиркор киши бўлиб, санъатни, адабиётни, гўзалликни севарди».
Жавоҳарлаъл Неру. «Ҳиндистоннинг кашф этилиши» китобидан.
«Бобур феъли-сажиясига кўра Цезарга қараганда севишга арзигуликдир. Унинг манглайига юксак фазилатли инсон деб битиб қўйилган».
Эдуард Холден, инглиз тарихчиси.
«Саховати ва мардлиги, истеъдоди, илм-фан, санъатга муҳаббати ва улар билан муваффақиятли шуғулланиши жиҳатидан Осиёдаги подшоҳлар орасида Бобурга тенг келадиган бирорта подшоҳ топилмайди».
Уильям Эрскин, «Бобурнома» таржимони.
Бобур (тахаллуси; тўлиқ исми Заҳириддин Муҳаммад ибн Умаршайх Мирзо) (1483.14.2, Андижон 1530.26.12, Агра) — ўзбек мумтоз адабиётининг йирик вакили: буюк шоир; тарихчи, географ; давлат арбоби, истеъдодли саркарда; бобурийлар сулоласи асосчиси, темурий шаҳзода.
@Turkiston
Амир Темур «Олтин ўрда» хони Тўхтамишхон устидан ғалаба қозонгач, тошга ёздириб қолдирган ёзуви.
@Turkiston
Дарвишлар качкули, Марказий Осиё, XVаср, хусусий коллекция.
@Turkiston
Qipchoq tillari - turkiy tillar oilasining gʻarbiy xun tarmogiga mansub bir qancha oʻlik va jonli tillar guruhi. Qipchoq tillari, oʻz navbatida, 3 guruhchaga boʻlinadi: 1) sof qipchoq guruhchasi — qad. qipchoq (kuman) oʻlik tilini (qarang Qipchoq tili) hamda hozirgi jonli qaraim, qorachoy-bolqor, qrim-tatar, qoʻmiq tillarini oʻz ichiga oladi; 2) qipchoq-bulgʻor guruhchasi — oʻrta asrlarda amalda boʻlgan gʻarbiy oltin oʻrda (oʻlik) adabiy tilini hamda hozirgi jonli tatar va boshqird tillarini oʻz ichiga oladi; 3) qipchoq-noʻgʻay guruhchasi — faqat hozirgi jonli noʻgʻay, qozoq, qoraqalpoq tillarini, shuningdek, oʻzbek tilining qipchoq shevalarini qamrab oladi.
Qipchoq tillarining rivojlanish tarixida 3 davr farqlanadi: moʻgʻullar bosqinigacha boʻlgan davr, moʻgʻullar bosqinidan keyingi xonliklar (Oltin Oʻrda, Qozon, Astraxan, Qrim, Sibir) davri hamda Gʻarbiy Osiyo va Sharqiy Yevropaning katta qismini, jumladan, mazkur xonliklar hududini Rossiya bosib olgandan keyingi davr. Bu davrlar qipchoqlarning turli hududlarda turli xalqlar bilan qoʻshni boʻlib yashashlari, turli dinlarni qabul qilishlari tufayli Qipchoq tillari leksikasida roʻy bergan oʻzgarishlar, qisman fonetik-grammatik oʻzgarishlar bilan ajralib turadi. Mas, tatar va boshqirdlar islom dini va arab yozuvini qabul qilganliklari sababli tatar va boshqird tillarida arabcha va forscha leksik birliklar; qaraimlar yahudiylik dini va qad. yahudiy yozuvini qabul qilganliklari tufayli qaraim tilida qad. yahudiy tili unsurlari uchraydi.
Hozirgi jonli Qt.ning har biri oʻziga xos fonetik, grammatik, leksik xususiyatlarga, oʻz yozuv tarixiga ega (qarang Boshqird tili, Noʻgai tili, Tatar tili, Qaraim tili, Qozoq tili, Qo raqalpoq tili, Qorachoy-bolqor tili, Qrimtatar tili, Qoʻmiq tili, Sibir tili). Mazkur tillarda hozirgi kunda 20 mln.dan ortiqroq kishi soʻzlashadi.
Manba
@Turkiston
Ҳар кимнинг ўзига яраша қўрқатурған нарсаси бўладир. «Иштонсизнинг чўпдан ҳадуги бор», дегандек, шу вақтда иштонлик инсон — ҳадуксиз одам эҳтимол йўқдир. Туркистон истатистиқа идорасининг кейинги йиқған ҳисобига қарағанда, иштонсизлар банаъжи[1] кўпайибдирларки, биз уларни айнан қуйида кўчирамиз:
Мустамлакачи — аччиғланған чоғида сирининг очилишидан қўрқадир.
Ҳар турлук идора мудирлари — сайлов яқинлашса мансабдан тушиб қолишдан қўрқадирлар.
Янги кўз очқан ҳисобсиз ўзбек шоирча ва шоирачалари — минг машаққат билан азобланиб ёзған шеърларининг газеталарда босилмай қолишидан қўрқадирлар.
Тутантируқсиз мақола ёзишға ўрганган муҳаррирлар — тўсундан тегиб қолатурған танқид калтагидан қўрқадирлар.
Бой ва совдагарлар — айниқса буларнинг қўрқунчлари поёнсиздир…
Чунончи: дўкон совдаси яқинлашса, ижарани ошириб юборатурған яканчилардан[2] қўрқадирлар, қўллариға кўпроқ пул йиғилиб қолса, моллар ошиб, пул қурсининг тушиб кетишидан қўрқадирлар, қўлида анчайин қоғоз кўтарган кишини кўрсалар «торғовой налўг» тушмоғидан қўрқадирлар, рўза ойи кириб закот бериш эска тушса, моллар ҳисобини олишдан қўрқадирлар… Ҳар ҳолда бу дуркум халқ учун ер ҳам қўрқунч, кўк ҳам қўрқунч. Фақат қоро ернинг остиғина тинчдир!
Камбағал деҳқон ва ишчилар — кун сайин бозор баҳосининг бирга бир кўтарилишидан қўрқадирлар.
Ҳукумат идораларидаги порахўрлар— порахўрлиқ билан кураш бошланғандан бери ўзларининг сояларидан ҳам қўрқадирлар.
Кўкдаги булутлар — ёғмай деса Худонинг буйруғидан, ёғай деса ердаги махлуқларнинг чиртинг-пиртингидан қўрқадирлар.
Ўзбек хотунлари — эрларининг калтагидан, қизлари кўчага чиқай деса оналарининг туртугидан қўрқуб, песлар моховдан, моховлар песдан, аживалар тараладан, таралалар аживадан; қисқаси катта-кичик, ясси-япасқи, қинғир-қийшиқ, узун-қисқа ҳаммалари ҳам қўрқоқдирлар…
Ман нима ва кимдан қўрқаман?
Айниқса, маним ишим жуда ҳам қийин: ёзай десам, ошна-оғайнининг шўртумшуқлиғидан, ёзмай десам «Мупггум» поччанинг жекиригидан қўрқаман.
Яна бундан бошқа қўрқатурған икир-чикирларим:
— Эски шаҳар кўчаларидан юрсам, бетимга лой сачрашидан қўрқаман.
— Ёғмур ёққан кунларида Эски шаҳар расталарининг ағнаб кетишидан, совдагарларнинг тўнғуз қўпишидан қўрқаман.
— Билим юртлари ёнидан, бошланғич мактаблар қаршисидан ўтуб қолсам, истиқболдағи алвир-шалвир ўзбек маданиятидан қўрқаман!
Ҳарҳолда маним ҳам қўрқунчларим ўзимга етарлик…
Ассалому ала маниттабаъл-худо.
Жулқунбой
«Муштум» — 1923 йил, 1май, 7-сон, 6-бет
ziyouz.uz дан олинди.
@Turkiston
Туркистонли қардошларимизга
Илму маърифат ҳам ҳунардан қолди маҳрум бизни халқ,
Маърифатсизлик балосига йўлиқғон бизни халқ.
Бир киши миллатпараст ўлса, деюрлар даҳрий деб,
Бир киши миллатни сўкса, иззат айлар бизни халқ.
Мактаб ўрнида ҳар маҳалда очилди майхона,
Нафрат этмак нори турсин, шоду хандон бизни халқ.
Мактаба йўқ бир тийинни тўйга минг сўмлаб берур,
Чораси мушкул касалга мубталодур бизни халқ.
Ибрат олмайдур бошига шунча кулфат келса ҳам,
Мисли бир калтак йўқотган кўрга ўхшар бизни халқ.
Кўр-да фарқ айлар йўли тўғри-ила нотўғрисин
Тўғри йўлга бошласанг-да, эгри хоҳлар бизни халқ.
Ҳар шаҳарда ихтилофдан, жиққамуштдан сўз бўлур,
Иттифоқдан сўз очилса, мисли қуён бизни халқ.
Орзу қилмас ўғлими мактабда айлай тарбия,
Тўй қилиб карнай чалурни орзу айлар бизни халқ.
Бошқа миллатлар солурлар ҳар маҳалда мадраса,
Онларинг аксига солган чойхоналар, бизни халқ.
Бўлдилар бой арманилар пиво сотмаклик ила,
Топганига олуб ичкай, хор бўлғай бизни халқ.
Бошқалар бонка очуб, савдо қилиб пул топсалар,
Топканини шунда беруб оч-яланғоч бизни халқ.
Кес сўзингни, эй «Қалам», бас, мунча фарёдинг етар,
Кўп бақирсанг, оғзингга тошларни откай бизни халқ.
Чўлпон (Садойи Туркистон, 1914)
@Turkiston
Muhammad Temur sulton (1487 - 1514/15 yoki 1517, Samarqand) — Shayboniyxonning oʻgʻli. Mard va layoqatli sarkarda edi. Shayboniylar Movarounnahrni egallaganlarida Muhammad Temur sultonga poytaxt Samarqand va uning viloyati berilgan (1501), uning oʻgʻli Poʻlod sultonga Xorazm tekkan. Balx (15O5)ni egallagan. 1505—07 yillarda Muhammad Temur sulton Ubaydulla sulton bilan birga temuriylardan Faridun Husayn mirzo va uning ukasi Ibn Husayn mirzoni Raboti Dudar mavzeida tormor etgan. 1507 yil Shayboniyxon Hirotni olgach, M.Muhammad temur sulton va Ubaydulla sultonlarni Abul-muhsin mirzo va Kepak mirzoga qarshi Mashhadga yuborgan, ular zafar qozonishgan. Otasi Ismoil I Safaviy bilan Marv yonida jang qilganida (1510) yordamga kech qolgan. 1511 — 12 yillarda Movarounnahr va Toshkent uchun shayboniylarning Bobur bilan boʻlgan kurashlarida qatnashgan. Turkiston, Sirdaryo boʻyidagi shaharlarga egalik qilish uchun qozoq sultonlari (Qosimxon va boshqalar) bilan kurashgan (1513 yildan). 1511 yil martda Suyunchxoʻjaxon Boburni qizil-boshlilar bilan ittifoqlikda Movarounnahrga hujum qilishidan xavfsirab Chagʻoniyon mulkini Maxdiy sulton va Hamza sultonlardan ajratib olib, u yerga Muhammad Temur sultonni joʻnatgan. 1512 yil Koʻli Malik jangida Ubaydulla sulton, Jonibek sulton va Muhammad temur sultonlarning birlashgan qoʻshini Bobur ustidan toʻliq gʻalabaga erishgan. 1513 yil 11 martda Ubaydulla sulton bilan birgalikda Marvni egallagan. M. Muhammad temur sulton davrida Samarqandda obodonchilik -qurilish ishlari olib borilgan. Oliyai xoniya madrasasi va M. Muhammad Temur sultonning xotini Mehr Sulton xonim tomonidan qurilgan Xoniya madrasasi lojuvard va zarhal koshinlar bilan bezatilgan juda katta peshtoq bilan birlashtirilgan edi. Muhammad Temur sulton otasi o'lgach taxtga o'tirishni xohlagan,ammo yoshi katta Ko'chkunchixon taxtni egalladi va shaxzoda uchunota taxti armon bo'ldi va shu bilan vafot etdi.Uning vafoti yili aniq emas va sababi no'malum. Otasi yonida dafn qilinib,maqbarasi 1870-yillar ruslar tomonidan yakson qilingan.Temur sultonning bir nechta ayoli bo'lgan: ular orasida Muzaffar Husayn ibn Boyqaroning sobiq xotini Andalib begim bor edi. Shuningdek u Yunusxon qizi Davlat baxt begim biln sevishib uylanadi. Sulton Ali mirzoni qatl qilib uning xotini Sultonim begimga uyalanadi.Undan taxminan 2 o'g'il qoldi. Abdulshoh va Po'lod sulton. Nevarasi Ko'kbo'ri sulton.
@Turkiston
"ҚАҲРАМОНГА" марсия
Калимангни айтдингми дўстим,
Улгурдингми видо айтишга.
Йигирмада экан-ку, ёшинг,
Бунча шошдинг, Ҳаққа қайтишга.
Онанг сени кутарди мудом,
Чироқ ўчар қишлоғингда зор.
Қурбон бўлди, йигирма ёшинг,
Увол бўлди - йигирма баҳор.
Сен қайтсайдинг бир кун илгари,
Яқинларинг дилдан - соғиниб.
Балки ўлим топмасди сени,
Тупроқ бўлиб, ерларда қолиб.
Кимдир юз йил яшаса агар,
Кечирмаса, мазмунли умр.
Метро сенинг номингда яйрар,
Халқинг учун жасорат шудир.
Отанг шўрлик афсус тортади,
Онангга ҳам қолдирдинг армон.
Савобинг ҳам, илло ортади -
Тарих бўлдинг жасур, ҚАҲРАМОН!
Унутмаймиз сени мард ўғлон,
Тупроқ бўлди сени бардошинг.
Онангга лек қолдирдинг армон,
Тупроқ билди оқизган ёшинг...
©Абдувоҳид Сувонов
19.12.2019
@Turkiston
1730 йилда Германияда машҳур ҳариташунос Матис Зойтер томонидан чизилган харита.
@Turkiston