Telegram-канал sherwin_vakili - Sherwin Vakili (شروین وکیلی): Неотсортированное

Sherwin Vakili (شروین وکیلی)

28 мая 2024 14:00

▫️بندی از مقاله‌ام درباره‌ی اسطوره‌‌شناسی پهلوانان ایرانی:

✅ «... مادر رخش در ضمن غیرتی درباره‌ی فرزندش دارد که به گربه‌سانان شبیه است و نه چهارپایان. چون وقتی هم کسی قصد گرفتن کره‌اش را می‌کند، مانند شیر به مصاف وی می‌رود:
«چو مادرْش بیند کمند سوار /چو شیر اندرآید کند کارزار»
صحنه‌ای که رستم رخش را با کمند می‌گیرد بار دیگر همین اشاره تکرار شده و اینجا می‌بینیم که نه تنها مادر رخش، که خود رستم هم به شیر شباهت دارد:
« بیامد چو شیر ژیان مادرش همی‌خواست کندن به دندان سرش
بغرید رستم چو شیر ژیان از آواز او خیره شد مادیان»
یعنی نبرد رستم و مادیان بر سر رخش به زورورزی دو شیر شباهت داشته است. در شکل اصلی داستان هم غلبه رستم بر مادر رخش با نعره زدن ممکن می‌شود، و این شبیه رویارویی دو شیر است که پیش از گلاویز شدن با هم می‌غرند و اگر جثه و صدای غریدن یکی‌شان بیش از دیگری باشد، حریف بی نبرد از میدان به در می‌شود.
با توجه به این که نماد جانوری مهر، شیر بوده، این اشاره جای توجه دارد. به ویژه که رنگ آن هم همچون شیر است و اشارتی هم هست که رنگش با آتش همسان است و این همانندی با شیر-خورشید را نیز می‌رساند:
«همی رخش خوانیم بور ابرش است/ به خو آتشی و به رنگ آتش است»

۵. رخش که از سویی از نظر رنگ و شکل به آتش و خورشید همانند است و نامش -رخش- هم به معنای درخشان و تابنده است، بر خلاف مادرش جلوه‌ای همچون اسبان دارد و شبیه شیر نیست، هرچند بعدتر در هفت‌خوان می‌بینیم که همچون شیر زورمند است و در نبرد با شیر بر او غلبه می‌یابد.
«سیه چشم و بورابرش و گاودم / سیه خایه و تند و پولادسم
تنش پرنگار از کران تا کران / چو داغ گل سرخ بر زعفران»
این اشاره‌ی اخیر جای توجه دارد. چون فردوسی می‌گوید هرچند رخش جای داغ شاهان را نداشته، اما علامت دیگری بر پیکرش وجود داشته و آن علامت گل سرخی بوده که بر پوستش تکرار می‌شده، و به همین خاطر او را بور ابرش می‌خوانند. بور بودنش اینجا به زعفران و ابرش بودنش به لکه‌هایی رنگی مربوط است که «چو داغ گل سرخ» بوده است.
اشاره به گل یک جای دیگر هم در این داستان دیده می‌شود، وقتی رستم رخش را تصاحب می‌کند و بر او زین می‌نهد:
« به زین اندر آورد گلرنگ را / سرش تیز شد کینه و جنگ را»
بنابراین از سویی رخش «گل‌رنگ» خوانده شده و از سوی دیگر بر زین او نشستن سرمستی جنگاورانه به بار می‌آورده و و خوی دلیری را می‌افزوده است.
نکته‌ی مهمی که اینجا پنهان مانده، آن است که گل سرخ علامت مشهور دیگری است که در کیش مهر اهمیت داشته است. تا جایی که دیده‌ام در میان پژوهشگران تنها دکتر کتایون مزداپور به این بیت توجه کرده و در نخستین فصل از مجموعه مقالات خواندنی‌اش به این موضوع اشاره‌ای کرده و برای کتابش هم نام زیبای «داغ گل سرخ» را انتخاب کرده است. با این حال ارتباط میان گل سرخ و کیش مهر از نگاهش دور مانده و به ارتباط میان این رمزگان اشاره نکرده است.
این نکته که رستم پهلوانی مهرآیین است و در پیوند با آداب و باورهای دیرینه‌ی آریایی هویت خود را تعریف می‌کرده، در چندین بخش از شاهنامه نمایان است. یکی از این جاها که نادیده انگاشته شده ولی بسیار اهمیت دارد، همین نخستین برخورد رستم و رخش است. در اینجا به سه نماد اصلی مهر یعنی خورشید-آتش، شیر و گل سرخ اشاره می‌بینیم، و هرچهار پیوند منسوب به مهر (زنانه-مادرانه/ وطن‌دوستانه/ جنگاورانه/ سوارکارانه) هم در آن مورد تاکید هستند.
اما پیوند میان گل و مهر در ادب پارسی پیشینه‌ای دیرپا دارد و فراوان تکرار شده است. اشاره‌ی مهمی در این مورد در بندهش وجود دارد و آن در بخش «درباره‌ی چگونگی گیاهان» است که به گل «هَماک ویشْکوفَکیها» (همیشه شکوفان) اشاره شده است. ارتباط میان گیاهان همیشه سبز با آیین زرتشتی دامنه‌ای وسیع دارد و مهم‌ترین نمود آن تقدس سرو است که نماد ابرانسان است و در زورخانه‌ها در قالب نقش بته جقه بر شلوار پهلوانان باقی مانده است. با توجه به این که زمستان و پژمردگی فصلی گیاهان نتیجه‌ی تازش اهریمن پنداشته می‌شده، گیاهانی که همیشه سبز هستند و پژمردگی ندارند نمودی از تجلی امر اهورایی و چیزگی نیروی زندگی بر مرگ قلمداد می‌شده‌اند. گل سرخ هم احتمالا در همین بافت اهمیت یافته و تقدیس شده است. چرا که در سراسر سال گل می‌دهد و در همین رده‌ی «همیشه شکوفان» جای می‌گیرد.
در بندهش اشاره شده که این گل همیشه شکوفان نماد مهر است، و به همین خاطر آن را «گل کامگار» هم می‌نامند. این همان گل رز دمشقی (rosa damascena) است که تا قرن پنجم و ششم هجری «گل کامکار» نامیده می‌شده و بعد از آن بیشتر با نام گل سرخ یا گل سوری نامبردار شده است....»

#اسطوره‌شناسی
#پهلوانان
@sherwin_vakili